Drugiego września 1945 roku następuje kapitulacja Japonii. Kraj, który nigdy nie był okupowany, a także słynął z prowadzenia walk poza swoim terytorium, teraz stał się całkowicie podległy amerykańskiej armii i woli generała Douglas MacArthur. Naloty bombowe, detonacja broni nuklearnej, krwawe walki na wyspach i inne działania wojenne sprawiły Japonii gigantyczną szkodę społeczną i gospodarczą. Powalony na kolana naród popadł w gospodarczą i społeczną ruinę. Potem jednak gospodarka Japonii odżyła.
Japończycy zaraz po zakończeniu walk, zaczęli w pełni odczuwać upadek kraju. Wg statystyk [2], Japonia straciła od 25 do 50% majątku narodowego w trakcie wojny. Jest to jeden z największych spadków w bogactwie narodu, jaki został odnotowany przez historyków w historii świata. Produkcja przemysłowa wyniosła 1/10 przedwojennej wartości, a kraj stracił prawie 2 miliony obywateli. Te wszystkie ciosy zadane przez obce mocarstwa doprowadziły do sytuacji, w której premier Japonii wydał oficjalny komunikat radiowy mówiąc o tym, aby obywatele żywili się szczurami i karaluchami w celu przetrwania [3].
Proces odbudowy powojennej był bardzo bolesny, ale również dynamiczny, o czym mówią efekty działań rządu. W latach 1945-1952 nastąpiło podwojenie poziomu PKB, a więc powrót do wartości przedwojennych [2]. Rząd doprowadził także do zwiększenia produkcji przemysłowej z poziomu 31% w relacji do poziomu przed wojną w roku 1945 do 80% w roku 1949. W międzyczasie, pierwszym poważnym zagrożeniem dla odbudowy gospodarczej był kryzys bankowy. W jego wyniku, banki utraciły znakomitą większość depozytów, a także zabezpieczeń, którymi były przedwojenne zakłady i ośrodki produkcji zbrojeniowej. W wyniku hiperinflacji z roku 1946, środki obywateli zdeponowane w rządowych aktywach również uległy zniszczeniu, gdyż w ciągu paru lat oszczędności całego życia stały się skrawkiem papieru.
Kluczowe w polityce państwa była restrukturyzacja. Amerykanie przez różne źródła nacisku ograniczali odbudowę przemysłu zbrojeniowego bojąc się powrotu militarnej siły kraju. W związku z polityką gospodarczą amerykańskich ekspertów zakładającą zaciskanie budżetu, ograniczenie deficytów, rozbudowę systemu podatkowego, stały kurs jena do dolara, a także rozbicie kartelów, doszło do paru recesji w poszczególnych sektorach gospodarki, które jednak nie mogły załamać znakomitego tempa rozwoju gospodarczego powodowanego ekspansją monetarną, która zostanie wytłumaczona w późniejszej części tekstu. Zwolennicy polityki USA uważają, że niemożliwe byłoby odbudowanie Japonii bez ustabilizowania sytuacji na rynku przez pakiety stabilizujące, które wprowadzili okupanci. Jak zobaczymy później, nie było to potrzebne, by osiągać takie stopy wzrostu w okresie, gdy Japonia była już na poziomie życia zachodniej Europy. Kluczowe znaczenie dla gospodarki Japonii miała także wojna koreańska. Impuls fiskalny pozwolił na rozwój taniego eksportu do kraju i powstanie miliardów dolarów w zamówieniach publicznych.
Działania rządu przybrały jednak nasilenie z czasem, po odzyskaniu większej suwerenności przez władze. Przejdźmy na chwilę do polityki krajowej. W 1949 roku władzę zdobywa ugrupowanie konserwatywne premiera Yoshidy. Mimo umiarkowanych poglądów, kraj nie rezygnuje z przedwojennego ustroju gospodarczego. Trzon gospodarki stanowi nadal ministerstwo handlu i przemysłu, a także bank centralny, który nie ulega uniezależnieniu od rządu. Od początku lat 50-tych, państwo wkracza w sposób bardziej znaczny niż dotychczas i rozpoczyna masowe programy odbudowy. Ustrojem państwa pozostaje gospodarka planowa. Państwo obejmuje osobistym patronatem duże firmy i korporacje pilnując by te rozliczały się ze zobowiązań w kraju, miały dogodną pozycję na rynkach zagranicznych, a także dobrze wynagradzały pracowników. W okresie boomu, powstaje wiele znanych nam dzisiaj zakładów, które niedługo staną się znane na cały świat, jak Toyota, Mitsubishi, czy koncerny stoczniowe, elektroniczne i awiacyjne.
Państwo rozpoczęło budowę olbrzymiego sektora instytucji finansowych, państwowych banków, rozbudowanej biurokracji, która pozwoliła na kontrolowanie kreacji pieniądza przez banki komercyjne. Państwo w wyniku tej polityki ograniczyło do minimum spekulację i inflację (typ polityki „Window Guidence” a więc polityki kontroli udziału kredytów banków komercyjnych przez bank centralny). Kluczowy w rozwoju każdego państwa jest czynnik kapitału. W neoliberalnych teoriach ekonomicznych, uzyskanie kapitału nie jest możliwe inaczej niż przez handel międzynarodowy (rzekomy dowód na bezsensowność protekcjonizmu), lub krajowe oszczędności (które w magiczny sposób mają generować kredyty inwestycyjne). Modele te nie uwzględniają wpływu banków i polityki państwa na stopę inwestycji. Wg liberałów, bank to jedynie pośrednik w bardziej rozbudowanych relacjach gospodarczych, który nie może sam wytworzyć większej wartości sprzyjającej wzrostowi. Japonia podjęła działanie bardziej przemyślane – uwzględniła wpływ kreacji pieniądza na dokapitalizowanie firm i zakładów produkcyjnych.
Z perspektywy technicznej, polegało to na kontroli kreacji. Wcześniej wspomniany program window guidence był implementowany przy kolejnym rodzaju polityki: ICC. ICC, a więc Investment Credit Creation, to proces kreacji nowego pieniądza, który następnie zostaje rozprowadzony w gospodarce do lokalnych firm przez małe lokalne banki, lub dużych firm bezpośrednio przez bank centralny. Rozwiązanie to nie doprowadziło do hiperinflacji mimo, że podaż pieniądza z tytułu programu rosła w tempie 15-30% PKB rocznie. Pieniądz przybierał szybko formę towaru, tworzył nową wartość. Wiemy również, że w nowoczesnej gospodarce pieniądz jest długiem, a więc gdy kredyty inwestycyjne były spłacane z bardzo małymi odsetkami, zazwyczaj ujemnymi, dodatkowa podaż pieniądza znikała zapewniając stabilność systemu [4]. Brytyjski ekonomista, George Tait Edwards, szacuje, że takie rozwiązanie nawet w XXI wieku mogłoby dodać do wzrostu gospodarczego losowego kraju pierwszego świata (np. Wielkiej Brytanii) około 8% dodatkowych punktów procentowych wzrostu w skali rocznej [5].
Podstawą polityki gospodarczej kraju były inwestycje oparte na programie ICC, a także na dużej ilości oszczędności. W szczytowym okresie, PKB kraju w 40% zależało od inwestycji. Znając wskaźnik ICOR (pojęcie w makroekonomii używane do opisu wpływu kapitału na PKB, z ang. Incremental Capital Output Ratio), program ICC na sumę 30% PKB dodawał w skali realnej od 10 do 15% punktów procentowych wzrostu gospodarczego Japonii w zależności od przyjętych wartości. Nie istnieje tu żaden aspekt zideologizowania, gdyż wskaźnik ICOR jest używany przez większość agencji ratingowych, również przez organizacje typu IMF, które od interwencjonizmu stronią.
W wyniku działań rządu, Japonia osiągnęła jednoznaczny sukces gospodarczy. W roku 1952 PKB kraju osiągnęło poziom przedwojenny, a w 1960 roku produkcja przemysłowa wyniosła 350% tej sprzed wojny. Japonia bogaciła się masowo dorównując stopą życia państwom europejskim[6]. Z perspektywy apriorycznej drogi poznania, sukces Japonii również można wytłumaczyć działaniem rządu. Główną przyczyną braku ekspansji danej firmy jest brak stabilności i środków. W przypadku emisji ujemnie oprocentowanych kredytów przez państwo na okres 10, 20 lat, obawa przed inwestycjami znika, a firmy rozpoczynają dochodowe inwestycje w nieustającym boomie, który ciągle zwiększa obrót i ilość kapitału w gospodarce.
Zróbmy chwilową przerwę by szczegółowo omówić wpływ inflacyjny działań rządu na gospodarkę kraju, gdyż jest to jedyne zagrożenie z tego typu polityki, które może wypływać dla osoby stanowić istotne przeciwwskazanie dla stosowania tego typu operacji na terenie innych krajów. Bank Centralny emitując nowe kredyty do gospodarki operował w sytuacji polityki stabilnego budżetu, a więc możemy ocenić, że brak deficytu miał zerowy wpływ na inflację zgodnie z teorią balansu sektorowego. Gospodarka kraju była dotknięta przez wysokie bezrobocie. Zwiększanie zatrudnienia i płac odbywać się mogło inflacyjnie jedynie wtedy, gdy za zatrudnieniem nie nadążała podaż (pensje skoncentrowane w portfelach pracowników nie znajdują odzwierciedlenia w towarach, co powoduje wzrost cen). W przypadku Japonii, inwestycje rządowe zawsze prowadziły do zwiększenia udziału inwestycji i wzrostu produkcji tak, aby PKB rosło szybciej od pensji, co skutecznie przeczyło inflacji popytowej.
Co jednak z inflacją związaną z pieniądzem? Czy dodatkowe wtłaczanie go do gospodarki nie powinno powodować wzrostu cen? Po części już na to odpowiedzieliśmy, pieniądz był spłacany, ponieważ był formą kredytu i znikał na rachunku pasywów banku centralnego, a także wzmagał produkcję, co dodatkowo niwelowało wpływ na ceny. Dodatkowo zainteresowanych inflacyjnym wpływem ICC zachęcam do odwiedzenia tego wątku (https://www.quora.com/Why-does-investment-credit-creation-increase-money-supply-and-not-result-in-inflation) Mówiąc o wpływie pieniądza na ceny, zawsze warto przestawić o podział typów kredytowania zgodnie z poglądami profesora Richarda Wernera. Profesor Werner podzielił kreację pieniądza na 3 typy:
-kreację spekulacyjną, gdy banki komercyjne tworzą nowy pieniądz, który służy im do zakupu nieruchomości, windowania cen, wspierania spekulacji. W rezultacie otrzymujemy inflację bez wzrostu (pieniądz lokowany jest we wzrost cen, a nie w produkcję), a także kryzys bankowe, gdyż bańka zostaje przebita w momencie wzrostu rynkowych stóp procentowych i straty większości zabezpieczeń przez sektor finansowy. Jak łatwo się domyślać, wpływ na wolumin produkcji może być tylko negatywny.
-kreację konsumencką, a więc kreację pieniądza na cele konsumenckie. Ten typ pojawia się wtedy, gdy banki tworzą pieniądze i udzielają ich w postaci chwilówek i innych typowo konsumpcyjnych kredytów. Wpływ na inflację jest znaczny (nie dość, że powstaje nowy pieniądz, to jeszcze jest używany do podnoszenia popytu), a wpływ na PKB minimalny, lub nieznaczny.
-kreację na cele produktywne, czyli tą, która nie tworzy inflacji, ani kryzysów bankowych, a zwiększa PKB przez zwiększone nakłady inwestycyjne firm.
Gdy Japonia zrównywała się z poziomem dobrobytu zachodu, prowadziła również wysoko rozwiniętą politykę socjalną i społeczną. Górna stawka PIT w szczytowym momencie osiągnęła 85%, a przez większość czasu boomu wynosiła około 65%. Kraj posiadał także niskie nierówności społeczne. Kraj celował w politykę socjalną dla zatrudnionych, rodzin oraz rodzin pracujących na stawce minimalnej, lub niskopłatnych zawodach. Słynnym posunięciem było podwojenie z roku na rok emerytur niezależnie od stawki przez premiera Tanakę na początku lat 70-tych,a także wprowadzenia szeregu świadczeń socjalnych, jak dodatkowego dochodu dla rodzin z dziećmi [8].
W ciągu trzech dekad, Japonia z państwa w którym nie było nic, ustępowała w nominalnym PKB jedynie USA. Do kryzysu naftowego, jej PKB w międzynarodowych dolarach wzrosło ponad 12-krotnie i to bez żadnego okresu recesji. Badacze określili, że w Japonii nie było cyklów koniunkturalnych, a jedynie następowały okresy mniejszego lub większego wzrostu. Ceny były stabilne, do okresu pierwszej recesji, średnia inflacja roczna nie przekraczała 5%.
Okres boomu gospodarczego w Japonii to także powstanie największej sławy światowych koncernów przemysłowych i imponujących projektów infrastrukturalnych. Za kadencji premiera Tanake, Japonia stała się światowym pionierem w dziedzinie komunikacji i infrastruktury. W 1964 roku powstała ówczesna najszybsza kolej świata – Tokaido Shinkasen, która osiągała zawrotną wówczas prędkość 210 km/h. Łączyła ona największe ośrodki miejskie i przemysłowe tworząc możliwość szybkiego dojazdu do pracy milionów Japończyków. Kolejnym przedsięwzięciem była sieć autostrad . W ciągu dekady (1960-1970) ilość kilometrów została podwojona tnąc znacznie koszta transportu [9][10].
O tym, dlaczego cudowna epoka wzrostu opartego na ekspansji monetarnej, silnej polityce państwa, a także protekcjonizmowi i ekonomii skali, zakończyła się, warto napisać w osobnym tekście. Uważam jednak, że warto przeanalizować również samodzielnie przez zapoznanie się ze źródłami tekstu to, jaka polityka makroekonomiczna jest najwydajniejsza i jak wyprowadza miliony ludzi z ubóstwa.
Antoni Sławecki
************************************
[1] https://www.gsid.nagoya-u.ac.jp/sotsubo/Postwar_Development_of_the_Japanese%20Economy(Otsubo_NagoyaU).pdf
[2] https://socialdemocracy21stcentury.blogspot.com/2013/01/japanese-real-gdp-growth 19252001.html?fbclid=IwAR16G_KWZqQNlttXsu4S_HLFH20x7Jw5oKKSD3uxMT9HRGnIbR71Z4vhasU
[5] http://medium.com/@georgetaitedwards/an-anti-austerity-2015-uk-budget-fd9ccb1b552a
[7] https://eml.berkeley.edu//~saez/moriguchi-saez05japan.pdf
[8] https://en.wikipedia.org/wiki/Kakuei_Tanaka#Economic_policy
[9] https://en.wikipedia.org/wiki/Expressways_of_Japan
[10] https://pl.wikipedia.org/wiki/T%C5%8Dkaid%C5%8D_Shinkansen
[12] https://slideplayer.com/slide/3319709/
