Afryka i Bliski WschódEuropaGospodarkaHistoria

Narodziny poddaństwa w starożytnym Rzymie

Poddaństwo, jako system, w którym chłop wynajmuje ziemie od jej właściciela, w zamian odrabiając pańszczyznę, ewentualnie płacąc daniny, kojarzy się głównie ze średniowieczem. Wtedy większość społeczeństwa stanowili chłopi. Poddaństwo jednak swój początek ma w starożytnym Rzymie, rozwijając się w miarę agraryzacji, trwającej w okresie Cesarstwa. 

  • Poddaństwo powstało na bazie upadku gospodarki miejskiej starożytnego Rzymu
  • Rzym podjął próbę przekształcenia migrujących ludów w chłopów i obrońców.
  • Kodeks Konstantyna w 332 r. spowodował przywiązanie chłopów do ziemi 

Colonus jako pierwowzór poddaństwa

Już w II wieku n.e. duże majątki ziemskie posiadane przez patrycjuszy ulegały procesowi rozbijania na gospodarstwa rolne. W miarę ekspansji tego systemu biedni mieszkańcy miast i wyzwoleni niewolnicy migrowali na prowincje, stawali się w następstwie dzierżawcami. Czyli, tytułowymi Colonus. Za dzierżawioną ziemię płacili pieniędzmi, produktami lub usługami.

Stali się zależnymi od decyzji  właściciela ziemskiego, chłopami. W IV wieku n.e. coraz częstszym procesem było oddawanie swojej ziemi w dzierżawę patrycjuszowi, aby zyskać w zamian ochronę przed coraz częstszymi najazdami barbarzyńców. Powiększali liczbę osób objętych poddaństwem o pewną grupę osób wcześniej wolnych na wsi. Colonus również musieli przysięgać wierność, generując w ten sposób zobowiązanie wobec Signore (Pana w systemie Coloni).

Zobacz też: Gdzie w Europie żyje się najdłużej?

Jednak w porównaniu do praktyk w średniowieczu, Colonus nie byli tak wyraźnie uzależnieni. Brakowało uwarunkowań prawno-społecznych, Colonus w pierwszych wiekach naszej ery przypominał status patrona-klienta. W dowolnym momencie mógł zawiesić umowę, zmieniając sposób zarobku. Stanowiło to pierwotnie najważniejszy wyróżnik sytuacji chłopa od niewolnika. Dzięki temu chłop pańszczyźniany nie był stygmatyzowany, w społeczeństwie, które ciągle było zdecydowanie mocniej skoncentrowane na życiu miejskim, niż miało to miejsce w średniowieczu.

Kodeks Konstantyna przywiązał chłopów do ziemi

Możliwość łatwego zerwania zobowiązania i odejścia od statusu Colonus stanowiło duży problem dla władz. Po III wieku n.e. wyniszczone najazdami wojnami domowymi państwo stanęło przed problem braku żywności i wzrostu liczby biednych mieszczan. A próba uzdrowienia Rzymu w okresie reform Tetrarchii z czasów Dioklecjana spowodowała proces decentralizacji państwa. Podział państwa Rzymskiego, na dwie główne części zarządzane przez Augustów i 2 mniejsze przez Cezarów przyśpieszył proces migracji z miast do wsi. A znaczna część zwłaszcza zachodniej części Imperium, była zdewastowana i miała wyraźnie zredukowaną populację.

Dlatego władze Cesarstwa podejmowały intensywne działania, aby zasiedlić te tereny ponownie. Mało zaludnione obszary stanowiły idealną okazję dla najazdów Germanów, aby się tam osiedlić. Dlatego w 332 r. n.e. Konstantyn Wielki wprowadził prawne przywiązanie chłopa do ziemi. Jednocześnie Cesarz wprowadził utrudnienie w jej sprzedaży przez właściciela, regulując wzajemne zobowiązania w systemie Colonus. Zaostrzając w pewnym stopniu poddaństwo, mimo że najgorszy etap dla chłopów będzie miał miejsce w V wieku n.e.

Foederati, czyli próba zmienienia barbarzyńców w chłopów i obrońców

W IV wieku n.e. migracje ludów wywołały ogólny kryzys w Rzymie. Wojny i rabunki pogłębiały problemy Rzymu, elity rządzące Rzymem usilnie szukały wyjścia z sytuacji. Zdając sobie sprawę, że militarnie Rzym nie ma szans ich wszystkich pokonać, ewentualnie stosując zasadę Divide et Impera, skłócić i poszczuć na siebie. Dlatego powstał system Foederati, polegał na tym, że Rzym podpisywał traktaty, na mocy których, Germanie osiedlali się na wskazanym obszarze. Zyskując to, na czym im zależy, czyli ziemię uprawną. W zamian zostali zobowiązani do wspierania wysiłków obrony Cesarstwa i pracy dla właścicieli ziemskich. Pomagając w uzupełnieniu luk w zaludnieniu, zapewniać dodatkowych ludzi dla armii i produkując żywność, która wspomagała gospodarkę cesarstwa.

Zobacz też: Chińczycy tworzą najszybsze pociągi świata

Szczególnie w V wieku n.e. coraz większa część Rzymu była zasiedlona przez Foederati. W następstwie całe państwo było od nich uzależnione. Odegrało to duży wpływ w ostatecznym upadku Imperium Zachodniorzymskiego. Trudno jednak ustalić, w jakim stopniu ich praca i spełnianie funkcji buforu przedłużyło żywność Rzymu wcześniej.

Upadek statusu Colonus i rozrost znaczenia poddaństwa

Chłopi przez cały okres istnienia Rzymu byli zasadniczo ludźmi wolnymi z punktu widzenia prawa. Mieli wszystkie prawa, jakimi dysponowali plebejusze w miastach (w teorii). Z czasem ich status spadał. Zwłaszcza po wprowadzeniu kodeksu Konstantyna. Zobowiązania Lenne zaczęły wymuszać uprawę gruntów należących do Pana. Dając początek pańszczyźnie, sprawiało to, że ich status społeczny był zasadniczo niewolniczy, ponieważ egzekwowanie pracy zmuszało właściciela ziemskiego stosowania dyscypliny wobec Colonus. Stosowanie takiej dyscypliny wywołało załamanie ich pozycji społecznej i było bardzo wyraźnym znakiem podporządkowania. Dodatkowym elementem procesu agraryzacji był sukcesywny wzrost cen ziemi. Zwłaszcza w bezpieczniejszych częściach imperium.

Proces upadku tradycyjnej gospodarki miejskiej w starożytnym Rzymie i spadek udziału niewolników w całej populacji wywoływał w ostatnich dekadach istnienia Rzymu proces wzrostu liczby servi (poddannych). Na, tyle że stali się najliczniejszą klasą społeczną. A patrycjusze przekształcali się w Comes, czyli hrabiów zarządzających fragmentami państwa. Na bazie znoszenia urzędów z czasów republiki i transformacji administracji Rzymu państwo zmieniało się w pierwowzór gospodarek i społeczeństw średniowiecza.

Jedynym państwem, które nie zostało zdominowane przez poddaństwo na terenie dawnego Rzymu i jego posiadłości w Afryce oraz Azji było Bizancjum.

Wszelkie prawa do treści zastrzeżone.

Sergiusz Popowski

Ekonomista i historyk, który swoje zainteresowanie skupia na historii gospodarczej, ekonomii instytucjonalnej i makroekonomii

Polecane artykuły

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

Back to top button

Adblock Detected

Please consider supporting us by disabling your ad blocker