Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia, czyli wyjątkowa w skali kraju synergia regionu

Cała Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia (GZM) jest wyjątkowym w skali Polski przykładem aglomeracji tworzonej świadomie i planowo. To regionalna, partnerska synergia – zgodny rozwój na trzech obszarach: gospodarczym, społecznym i ekologicznym.

Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolii — unikat w skali kraju

Nie przypadkiem gospodarzem III edycji Kongresu Regeneracja! jest Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia. To jedyna organizacja tego rodzaju w skali ogólnopolskiej – metropolia w rozumieniu ustawowym. Powstała i działa jako integratorka lokalnych potencjałów i nawigatorka trendów cywilizacyjnych, świadomie opierająca swoją sprawczość na zasadach społeczeństwa regeneracyjnego.

GZM to pierwszy w Polsce związek kilkudziesięciu gmin, które oficjalnie, rozumiejąc nierozerwalny charakter wzajemnych więzi, postanowiły wspólnie i demokratycznie, po partnersku, kształtować swoją przyszłość dla pomyślności mieszańców. Podstawą tej pomyślności ma być zrównoważony rozwój w sensie ścisłym – taki, który precyzyjnie balansuje wszystkie główne aspekty funkcjonowania aglomeracji jako jednego organizmu: aspekt gospodarczy, społeczny oraz ekologiczny.

Zobacz także: Josh Ryan-Collins: Regeneracja mieszkalnictwa jest możliwa. Przeszkodą są kredyty hipoteczne

Metropolia została powołana w 2017 r. na mocy ustawy z tego samego roku i dotychczas pozostaje jedynym związkiem metropolitalnym w Polsce. Tworzy ją aż 41 gmin, które historia regionu połączyła we wspólny obszar funkcjonalny, skoncentrowany wokół Katowic – stolicy województwa śląskiego. Pozostałymi „hubami” metropolii są: Gliwice, Zabrze, Bytom, Sosnowiec, Tychy, Ruda Śląska, Chorzów i Dąbrowa Górnicza. W skład Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolii wchodzą też gminy małe, w tym wiejsko-miejskie. Historycznie uwarunkowana tkanka powiązań scalająca Metropolię jest unikatowa w skali kraju. Wyróżnia się też na poziomie europejskim, można jednak dostrzec jej podobieństwo m.in. do Zagłębia Ruhry.

Zgodnie z wizją zarysowaną w strategii rozwoju przyjętej przez GZM, jest to:

Obszar atrakcyjny do życia, nauki, pracy i wypoczynku, dobrze zintegrowany, wykorzystujący synergię różnorodności, tradycji i dziedzictwa przemysłowego, rozwijający ofertę kulturalną i nowoczesną gospodarkę, podlegający transformacji w dążeniu do neutralności klimatycznej i odporności na kryzysy, o silnej pozycji wśród obszarów metropolitalnych.

Nowa Agenda Miejska przyjęta przez ONZ w 2016 r., do której dokumenty strategiczne GZM nawiązują wprost, głosi, że ośrodki miejskie, jeżeli chcą pozostać centrami rzeczywistego rozwoju, który zapewni ludzkości lepszą przyszłość, muszą prowadzić politykę zapewniającą ludziom mieszkania, infrastrukturę, podstawowe usługi publiczne, bezpieczeństwo zdrowotne i żywnościowe, edukację i godziwą pracę. W tym duchu utrzymana jest współpraca wewnątrz GZM, czyniąc ją żyzną glebą dla idei ekonomii regeneracyjnej oraz jej otwartym laboratorium.

Regionalne motory rozwoju

Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia posiada szereg mocnych stron, które przekładają się na wiarę wszystkich jej członków w powodzenie wspólnej misji i sens wzajemnych zobowiązań. Przede wszystkim jest to rozwinięta baza przemysłowa oraz związane z nią kadry eksperckie i akademickie: GZM to aż 24 uczelnie wyższe, w których uczy się prawie 90 tys. studentów i studentek.

Metropolia i całe województwo śląskie to 2,2 miliona ludzi i jeden z najbardziej rozwiniętych gospodarczo obszarów Polski: w podregionach tworzących GZM powstaje aż 7,7 proc. PKB kraju. Największy wkład do PKB województwa wnosi oczywiście podregion katowicki (21 proc., dane z 2019 r.), a w dalszej kolejności  sosnowiecki (13 proc.), gliwicki (12 proc.), tyski (10 proc.) i bytomski (7 proc.). Historia uprzemysłowienia regionu opierała się na górnictwie, teraz jest to jednak wiele branż na czele z motoryzacyjną. Gospodarczą siłą GZM są również wykwalifikowane kadry, instytucje otoczenia biznesu i tereny inwestycyjne. Cały czas rośnie wartość inwestycji zagranicznych – ich poziom sytuuje Górnośląsko-Zagłębiowską Metropolię na trzecim miejscu wśród obszarów metropolitalnych w Polsce (za Poznaniem i Wrocławiem).

Zobacz także: Polskie metropolie rosną w siłę. To tu będą żyli Polacy

Struktura lokalnej gospodarki w dużej mierze opiera się na przemyśle. W samych Katowicach dominuje sektor usług i wciąż rośnie udział branży IT i usług dla biznesu. Względnie duży udział w strukturze przedsiębiorstw mają firmy duże, o wysokim potencjale inwestycyjnym. Całościowy obraz sytuacji gospodarczej GZM ukazuje ją jako obszar z wysoką szansą na to, by stać się centrum najnowocześniejszego przemysłu. Potwierdza to wzrost aktywności w sektorze R&D, m.in. w ramach klastra SA&AM (motoryzacja) współtworzonego przez instytucje publiczne i Centrum Przemysłu 4.0 działającego na Politechnice Śląskiej. Nie ma przypadków: w latach 2018-2021 Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia zajmowała drugie miejsce w kraju pod względem liczby zgłoszeń patentowych.

Świadomość kluczowej roli edukacji legła u podstaw utworzenia Funduszu Wspierania Nauki, w ramach którego uczelnie metropolii współpracują z najlepszymi uczelniami świata. Studenci mają szansę uczestniczyć w wykładach i zajęciach ekspertów z Oxfordu, Cambridge, Harvardu czy Stanfordu.

Fundamenty równowagi

Znaczenie przypisywane edukacji i nauce pozwala samorządom na uświadomienie sobie, że obszar stanowiący funkcjonalną jedność musi rozwijać się policentrycznie, równomiernie, przy zachowaniu, a faktycznie podniesieniu spójności przestrzennej, infrastrukturalnej i społecznej. Jednym z obszarów, na który kładziony jest szczególny nacisk, jest transport publiczny, podnoszący mobilność mieszkańców i nadający jej płynny, harmonijny charakter. Kieruje nim obecnie, na obszarze całej metropolii, jeden podmiot: Zarząd Transportu Metropolitalnego, co jest niezwykle ważne z organizacyjnego punktu widzenia. Zintegrowane w jeden system zostały w ten sposób autobusy, tramwaje, trolejbusy i pociągi Kolei Śląskich. Na terenie metropolii można poruszać się nimi w ramach jednego Metrobiletu. Rower Metropolitalny to również jeden system stacji wspólny dla GZM.

Plan dalszego rozwoju transportu obejmuje powstanie Kolei Metropolitalnej, która ma się stać zwornikiem systemu. Sprzyjającą okolicznością jest jedna z najgęstszych sieci kolejowych w Polsce, jako część dziedzictwa historycznego. Władze miast GZM stawiają na wzmacnianie transportu szynowego jako najbardziej ekologicznego. Ambicją jest też przestawienie floty autobusowej na wodór, czyli napęd bezemisyjny. Z kwestią przemieszczania się mieszkańców związany jest też plan ładu przestrzennego: Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia rozwija się  w oparciu o zasadę powszechnej dostępności przestrzennej podstawowej infrastruktury i usług – w skrócie: miasta 15-minutowego.

Równowaga ekologiczna to kolejny element modelu regeneracyjnego przyjętego przez metropolię i jest mocno podkreślana w oficjalnie przyjętej strategii rozwoju. Dziesięciolecia przemysłowej eksploatacji terenu pozostawiły dużą jego część w stanie zdegradowanym i poważnie zanieczyszczonym metalami ciężkimi. Inną konsekwencją eksploatacyjnego modelu rozwoju w ostatnich dekadach jest tzw. betonoza, czyli nadmierne uszczelnienie powierzchni, co sprzyja zarówno suszom, jak i podtopieniom i zagraża bioróżnorodności. Jednocześnie Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia wyróżnia się dobrym dostępem do zorganizowanej zieleni miejskiej i dużą powierzchnią lasów – pokrywają one aż ¼ powierzchni metropolii – oraz najoszczędniejszym ze wszystkich polskich metropolii zużyciem wody.

Zobacz także: Hałas od bladego świtu. W których miastach w Polsce jest najgłośniej?

Samorządy GZM prowadzą działania nad poprawieniem retencji wody, m.in. w ramach projektu Metropolitalnych Łąk Kwietnych, wzmacniających bioróżnorodność, poprawiających mikroklimat i będących elementem mitygacji/adaptacji do globalnych zmian klimatycznych. Strategia rozwoju  przyjęta w 2023 r. obejmuje:

Dążenie do zapewnienia dostępności terenów zieleni publicznej w zasięgu 300-500 m od terenów zabudowy mieszkalnej.

Uznano też, że zazielenianie GZM sprzyja podniesieniu atrakcyjności inwestycyjnej i osiedleńczej ich miast.

Metropolia dąży do neutralności węglowej, co wyraża się przykładowo w programie wspierania termomodernizacji budynków, wymiany źródeł ciepła i  rozbudowy sieci ciepłowniczej, by ograniczyć emisje. Wspierane jest również zaopatrywanie modernizowanych budynków w instalacje OZE.

Zjawiskiem, które niewątpliwie wpłynie na życie mieszkańców całego Śląska, jest transformacja energetyczna związana oczywiście z zamykaniem kopalni węgla kamiennego. Przez dekady „czarne złoto” nie tylko stanowiło podstawę gospodarki obszaru dzisiejszej GZM, lecz i kształtowało tożsamość mieszkańców regionu. Zmiany, które zachodzą pod tym względem, są jednym z kluczowych powodów, dla których samorządy starają się świadomie podążać ścieżką gospodarki regeneracyjnej, by unikać wykluczenia i tworzyć wzrost, który nie zostawia nikogo w tyle.

Dąbrowa Górnicza: perła w koronie

Emblematycznym wcieleniem modelu przyjętego przez GZM jest Dąbrowa Górnicza, od dawna otwarta na odważne innowacje społeczne. Powstaje tam nawet spółdzielnia rozwojowa, czyli demokratyczne przedsiębiorstwo, które łączy wiele podmiotów w celu realizacji strategicznych celów gminy. Dąbrowa stara się konsekwentnie podążać drogą zrównoważonego rozwoju: od lat stawia na partycypację mieszkańców, dokumenty strategiczne koncentrują się na jakości życia, obejmują aktywną politykę senioralną, profilaktykę zdrowotną, kompleksowe rozwiązywanie problemów społecznych, kształcenie ustawiczne, wielostronne wsparcie osób osiedlających się w mieście.

Zobacz także: Chcecie odwiedzić Króla Juliana? Loty z Katowic prosto na Madagaskar!

Mówiąc o Dąbrowie trudno nie wspomnieć o Fabryce Pełnej Życia. To przykład wzorowo przeprowadzonej rewitalizacji terenu poprzemysłowego, który zamiast ulec prostej komercjalizacji, stał się inkluzywną przestrzenią miejską tworzącą wysoka jakość życia, gdzie historyczny charakter miejsca splata się z innowacyjnością. FPŻ została zaprojektowana przy współudziale mieszkańców jako przestrzeń wytwarzania więzi społecznych i tożsamości lokalnej. Służy organizacji wesel, warsztatów, konferencji, targów rzemiosła i rozrywki – w sposób dostępny dla wszystkich obywateli.

Łatwo teraz zrozumieć, czemu to w Dąbrowie Górniczej odbywa się tegoroczna edycja Kongresu Regeneracja! Mniejsze miasta np. Tarnowskie Góry, Piekary Śląskie i Bieruń również prowadzą wiele inicjatyw regeneracyjnych z aktywnym udziałem mieszkańców, tworzących miejsca pracy, nową jakość życia i wspierających bioróżnorodność w oparciu o własne dziedzictwo historyczne.

Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia nadal ma jeszcze wiele do zrobienia

Nie da się jednak patrzeć na życie metropolii wyłącznie przez różowe okulary. Cały obszar mierzy się z problemami odziedziczonego po latach 90. XX wieku, tj. okresie, w którym wszelką odpowiedzialność społeczną wyrzucono do kosza. Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia jako całość ma niską stopę bezrobocia, jednak wewnętrzne zróżnicowanie pod tym względem jest istotne. W Katowicach wynosi ona zaledwie 1,1 proc. (czyli grubo poniżej średniej wojewódzkiej: 3,5 proc.) i spada, w Bytomiu jednak aż 8 proc. i rośnie (dane z listopada 2023 r., GUS).

Zobacz także: Polskie rolnictwo potrzebuje spółdzielczości. Łatwo nie będzie, ale są zalążki zmian

Tzw. rdzeń GZM, czyli 13 największych miast, mierzy się z ciągłym problemem depopulacji. Dane PESEL wskazują na aż 8-procentowy ubytek ludności w latach 2014-2022 (GUS: 4 proc.), który dokonuje się zarówno na skutek ujemnego przyrostu naturalnego, jak i ujemnego salda migracji. Zrównoważony, inkluzywny, policentryczny paradygmat przyjęty przez metropolię ma właśnie stanowić panaceum na te bolączki. Nowy ład przestrzenny i transportowy, partycypacja, planowy rozwój oparty na wzmocnieniu instytucji naukowych i R&D, będą sprzyjać odwróceniu niekorzystnych tendencji.

Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia to zatem nie tylko dominacja dużych miast, ale i niespożyta energia mniejszych miasteczek krzesana w gęstych sieciach bliskich więzi sąsiedzkich. Skuteczne wydobycie wszystkich potencjałów, by wypracować wzrost bez zostawiania nikogo z tyle, wymaga planu i zgodnego działania. Zrozumienie efektu synergii nie wynika z nagłego „oświecenia”, a z doświadczenia uczestnictwa w sieci złożonych relacji. W ten sposób duzi uczą się wspierać małych, bo kiedyś zbiorą to, co dziś mali zasieją. Górny Śląsk to region szczególny, który historia ukształtowała na podstawie ścisłych więzi gospodarczych. Dla samorządów GZM jest dziś jasne, że rozwijać się mogą tylko jako jeden organizm. Trzeba jeszcze poczekać, aż reszta kraju podąży tą ścieżką.

Krystalizowanie się nowych modeli rozwoju poprzez praktykę jest procesem – tak samo jest nim popularyzacja związanych z nimi idei. Nad tym właśnie będziemy pracować na Kongresie Regeneracja! 7 września w Dąbrowie Górniczej, w sercu Zagłębia Dąbrowskiego, w Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii. Warto na nim być, żeby wziąć aktywny udział w tworzeniu realnych rozwiązań dla najpoważniejszych wyzwań, przed jakimi stoją Polska i świat. Wstęp na Kongres jest darmowy – wymaga jedynie rejestracji na stronie wydarzenia. Liczba uczestników jest ograniczona do 500 osób. Rejestracja pod linkiem: https://regeneracja.plse.org.pl/.