Afryka i Bliski WschódAmerykiEuropaGospodarka

Starożytny Rzym, czyli pierwsze państwo opiekuńcze w historii ludzkości

Imperium Rzymskie odegrało kluczową rolę w historii Europy i obszaru Morza Śródziemnego. Kultura i język łaciński wpłynęło w gigantycznym stopniu na całą przyszłość cywilizacji europejskiej. Prawo rzymskie stanowiło podstawę dla przyszłych systemów prawnych. Pax Romana stworzyło podstawy rozwoju gospodarczego. Historia podbojów i koncepcje militarne po dziś są badane i nauczane. Poza tymi wielkimi zasługami Rzym również stanowi pierwszy dobrze udokumentowany przykład wdrażania koncepcji państwa opiekuńczego i zaangażowania państwa w dobrobyt ludności na obszarze Europy i basenu Morza Śródziemnego. Państwo opiekuńcze na miarę starożytności trwało przez wieki w Imperium.

  • Republika Rzymska okazała się zdolna do wykreowania sprawnego systemu społecznego, stabilizującego społeczeństwo i integrującego nowe grupy etniczne w Imperium.
  • Imperium Rzymskie stworzyło państwo opiekuńcze, przejmujące na siebie zadanie podniesienia standardów życia i edukacji wśród ubogich dzieci

Rzymskie państwo opiekuńcze. Relacja Patron – Klient

Republika Rzymska w celu stabilności i spójności wewnętrznej stworzyła model patronatu patrycjusza nad plebejskimi klientami. Poza rodzajem relacji patronatu między dwoma osobami system obejmował grupy ludzi, jak ludność mniejszych miejscowości narażonych na ataki czy podwładnych dowódcy wojskowego. Najszerszą formą patronatu był pryncypat, gdy Princeps był patronem całej ludności Imperium. Relacja gwarantowała różne korzyści stronom danego porozumienia. Patron wymagał od klientów, poza czynnościami symbolicznymi, wspierania kariery politycznej, towarzyszenia w dalekich podróżach czy kampaniach wojskowych. Liczba klientów spełniała również formę prestiżową dla Patrona.

Zobacz też: Inflacja w Październiku znowu wzrosła

Klient w tej relacji otrzymywał opiekę, w tym pomoc prawną w przypadku procesu, pożyczki bądź datki bezzwrotne od patrona. W sprzyjających okolicznościach patroni wspierali karierę klienta na niższe stanowiska polityczne bądź religijne. Dzięki temu relacje między warstwami społeczeństwa nabierały pewnej harmonii, a patroni kontrolujący klientów trzymali ich w ryzach, unikając częstych zamieszek o podłożu ekonomicznym, zwłaszcza we wczesnym okresie Republiki gdy była ciągle miastem-państwem kontrolujących okoliczne grupy etniczne na zasadzie Socii (sprzymierzeńców). W tych warunkach państwo opiekuńcze musieli zastępować senatorowie, bądź inni przedstawiciele politycznych elit.

Rewolucja socjalna Braci Grakchów

Po wojnach Punickich z Kartaginą Rzym musiał się zmierzyć z konsekwencjami budowy mocarstwa, w warunkach gdy system polityczny ciągle był zaprojektowany pod miasto – państwo. Z nachodzącymi na siebie prerogatywami różnych urzędów, zgromadzeń obywateli i Senatu. Rosnące nierówności majątkowe i degeneracja elit wymuszały reformy w celu utrzymania wydolności systemu. Do tych reform należała reforma Gajusza Grakchusa, słynna Lex Frumentaria z 123 r. przed naszą erą. Ustawa zobowiązywała państwo do sprzedaży obywatelom rzymskim mieszącym się w progu dochodowym (dziś nieznanym) do zakupu zboża po zaniżonych cenach. Dotowane zboże miało być kupowane, gdy ceny były niskie i przechowywane w publicznych spichlerzach. Sprzedawane miało być pierwotnie po cenie o około 1/3 niższej od rynkowej. Z czasem poziom dotacji się zmieniał zależnie od kondycji fiskalnej państwa, indywidualnych decyzji Trybunów Ludowych czy sytuacji wewnętrznej. Niekiedy nawet zboże było przekazywane za darmo w czasach kryzysu wewnętrznego.

Zobacz też: Gospodarka Rzymu została uratowana dzięki reformom Dioklecjana

Kilkadziesiąt lat później w okresie Trybunatu Publiusza Klodiusza system opieki został rozszerzony. Klodiusz przeprowadził ustawę wprowadzającą rozdawnictwo zboża zamiast zakupu po obniżonych cenach. Ta reforma już jednak wyraźnie nadwyrężyła budżet państwa. Prawdopodobnie system opiekuńczy pochłaniał około 20% całego budżetu państwa zasilanego przez trybuty i podatki nakładane na ościenne grupy etniczne. Poza tym państwo wydawało na cele socjalne jeszcze w ramach sponsorowania kultów religijnych ważnych dla Rzymu. Kulty angażowały się w cele socjalne, organizując własne instytucje pomocowe dla ludności. System socjalny był ważnym elementem, który ustabilizował sytuacje wewnętrzną Rzymu w trakcie spisku Sergiusza Katyliny. Gdy Katylina jako zbuntowany senator próbował przejąć władze nad Rzymem, odwołując się do interesów dłużników i ubogich, Klodiusz i bracia Grakchowie stworzyli państwo opiekuńcze, alternatywę dla jego postulatów. W efekcie Sergiusz Katylina wywołał pierwszą wojnę domową między Rzymianami.

Igrzyska dla ludu to wsparcie socjalne, a nie walki gladiatorów

Igrzyska są powszechnie znane z uwagi na popkulturowy charakter wypromowany w XX wieku i sprowadzający sens tych wydarzeń do walk gladiatorów, rzucaniu skazańców na pożarcie lwom, czy egzekucji skazańców. Rzeczywistość jest dużo bardziej złożona. W okresie późnej republiki i pryncypatu igrzyska organizowano w okresie świąt czy dni szczególnych jak rocznice ważnych zwycięstw imperium.

Zobacz też: Obietnica utrzymania Okęcia po budowie CPK to oszustwo 

Igrzyska spełniały ważne funkcje dla ludności większych miast i ich okolic. W trakcie trwania państwo rozdawało żywność i inne produkty pierwszej potrzeby. Instytucje publiczne jak łaźnie były darmowe. Nawet w największych miastach na rozkaz cesarza rozdawano pieniądze ludności. Wydarzenia w teatrach i amfiteatrach też zdecydowanie nie były tak krwawe jak może na to wskazywać popkultura. W większości polegały na spektaklach teatralnych, rekonstrukcjach dawnych bitew, wyścigach rydwanów czy zawodach lekkoatletycznych. Walki gladiatorów, które w 80% były bez śmierci, czy egzekucje były rzadkością. Ograniczono je do największych wydarzeń. Działo się to też z przyczyn ekonomicznych. Na utrzymanie gladiatora i jego zakup niezbędne były bardzo wysokie środki.

Alimenta, czyli system wsparcia dzieci

W okresie cesarstwa nastąpił wzrost wydatków społecznych. Pax Romana ograniczył potrzebę dużych nakładów na armię, w następstwie czego rosły wydatki na inne cele jak budowa słynnych dróg rzymskich, akweduktów czy rozbudowa własności państwowej, jak państwowe kopalnie, zakłady rzemieślnicze czy młyny. Cesarz Nerwa w około 98 r. wprowadził system alimenta polegający na wspieraniu przez państwo sierot i biednych dzieci za pomocą dochodu pieniężnego, żywności i dotowanej edukacji. Program był jednak wprowadzony wyłącznie w Italii. Alimenta wprowadzono prawdopodobnie w dwóch celach, po pierwsze miał podnieść populacje Italii, która od czasów późnej republiki znajdowała się w stagnacji, po drugie spowodować ożywienie gospodarcze poprzez transfery socjalne do serca Imperium. Program był pierwotnie finansowany z podatków zebranych od właścicieli ziemskich w całym imperium. Później w okresie wielu zwycięstw Rzymu za Trajana z łupów wojennych.

Alimenta została zlikwidowana przez Aureliana w 272 r. Aurelian chciał wprowadzić w miejsce alimenta szerszy program socjalny, jednak w międzyczasie został zamordowany przez pretorian. Rzym znowu się pogrążył w wojnie domowej, z której kraj wyrwał Aurelian w ramach „kryzysu wieku III”. Dioklecjan zastąpił alimenta innymi działaniami jak uregulowanie wielkości chleba dla plebejuszy. Późniejsi cesarze Rzymu wprowadzali ad hoc tymczasowe programy redystrybucji dla różnych grup społecznych. Wydatki socjalne jednak malały, Rzym był coraz bardziej atakowany przez kolejne grupy etniczne więc rosła potrzeba rozszerzania armii, która w szczytowym momencie przekraczała 600 tysięcy ludzi. Wydatki wojskowe nieustannie rosły, a utrata kolejnych obszarów na rzecz rodzących się królestw barbarzyńców i notoryczne uciekanie od poboru podatków przez zamożnych Rzymian powodowały spadek dochodów. W następnych wiekach gdy zostało tylko wschodnia część Imperium Rzymskiego, również wprowadzano państwowe programy socjalne, uznając, że są niezbędne dla stabilności społecznej Bizancjum.

 

Wszelkie prawa do treści zastrzeżone.

Sergiusz Popowski

Ekonomista i historyk, który swoje zainteresowanie skupia na historii gospodarczej, ekonomii instytucjonalnej i makroekonomii

Polecane artykuły

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

Back to top button

Adblock Detected

Please consider supporting us by disabling your ad blocker