Wielki Kryzys uderzył w II RP bardziej niż w inne państwa. Wiemy dlaczego

Lata 20. XX wieku były trudnym okresem dla II RP. Wojna z bolszewikami, zniszczenia po I wojnie światowej, hiperinflacja, recesja z 1924-26 i wojna celna z Niemcami wystawiły młode Państwo Polskie na trudną próbę. Ożywienie gospodarcze lat 1926-1929 i wzrost popytu na węgiel ze Śląska, pomogły ustabilizować sytuację gospodarczą Polski. Krótki okres boomu gospodarczego zakończył się w 1930 r. gdy Wielki Kryzys dotarł do Polski.
- Wielki Kryzys w Europie odznaczył się większymi stratami dla rolnictwa, wyjątkowo to uderzyło w Polskę, która była wciąż krajem agrarnym.
- Kryzys wzmógł nastroje antypolskie i doprowadził do licznych wystąpień mniejszości narodowych.
- Budowa Centralnego Okręgu Przemysłowego dała znaczny wzrost produkcji przemysłowej i wspomogła rozbudowę wojska polskiego.
Wielki Kryzys nad Wisłą
24 października 1929 roku na giełdzie w Nowym Jorku doszło do tzw. czarnego czwartku, gdy kursy akcji załamały się, co spowodowało masowe upadki firm oraz banków. Kryzys, który rozpoczął się w USA, w kolejnych miesiącach rozprzestrzenił się na cały świat. Następstwa Wielkiego Kryzysu doprowadziły do kolejnych załamań giełdowych i upadków instytucji gospodarczych. Praktycznie wszystkie państwa na świecie w latach 1930-1933 znalazły się w stanie recesji. Gwałtownie rosło bezrobocie, a dochody rolników dramatycznie malały. Wielostronne powiązania gospodarcze w Europie, łączące wszystkie państwa na kontynencie (z wyjątkiem izolowanego ZSRR), zamieniły się w pułapkę. Dzięki tym połączeniom Wielki Kryzys szybko się rozprzestrzenił.
Zobacz też: Przyszłość Polityki Klimatycznej w obliczu wygranej Donalda Trumpa
II Rzeczpospolita znajdowała się w krytycznym położeniu. W czasie Wielkiego Kryzysu ceny towarów rolnych spadły ponad dwukrotnie bardziej niż ceny dóbr przemysłowych. Nastała deflacja zadłużenia, która niszczyła polskich rolników i firmy. Przemysł był jedynie nieznacznie w lepszej sytuacji, bowiem Polska opierała się na branżach, które również zostały dotknięte kryzysem: górnictwo i przemysł ciężki. W 1932 roku wydobycie węgla spadło o 30% w porównaniu do okresu sprzed kryzysu, produkcja stali o 60%, a wydobycie żelaza o 89%. Istotny również dla Polski przemysł włókienniczy, od którego szczególnie uzależniona była Łódź, odnotował spadek produkcji o 13,5% do 1933 roku.
Kryzys wsi zagrażał istnieniu Państwa Polskiego
Spadek cen produktów rolnych spowodował ogromne problemy z zadłużeniem. W 1933 roku zadłużenie rolników szacowano na poziomie 4,3 miliarda złotych, podczas gdy całkowita sprzedaż towarów rolnych wynosiła jedynie 1,5 miliarda złotych. Rolnicy, aby zwiększyć produkcję, decydowali się na maksymalne wykorzystanie produkcji towarów rolnych, ograniczenie konsumpcji osobistej oraz zmiany w strukturze produkowanej żywności. W latach 1929-1935 produkcja hodowlana wzrosła kilkukrotnie. Wzrost podaży żywności prowadził do dalszego spadku cen płodów rolnych, czyli doszło do spirali wzrostu produkcji i spadku cen. Powstały tzw. nożyce cenowe; mimo spadku cen towarów przemysłowych, ich ceny były proporcjonalnie wyższe, niż ceny były proporcjonalnie wyższe od towarów rolnych. Najsilniej odczuły skutki kryzysu obszary najuboższe na wschodzie i południu Polski, gdzie rolnictwo było najbardziej rozdrobnione. Tereny zamieszkałe przez mniejszości narodowe – Ukraińców i Rusinów.
Zobacz też: Przemysł spożywczy zarabia w Polsce miliony na jabłkach i kurach
Pauperyzacja wsi prowadziła do wzrostu nastrojów antypolskich wśród ludności, która wcześniej była niechętnie nastawiona do Państwa Polskiego. W 1932 roku zaczęły się protesty uzbrojonych chłopów oraz starcia z armią i policją. Największym wystąpieniem tego typu było „Powstanie Leskie”, w wyniku którego zginęło 7 osób, a kilkaset zostało rannych. Największą demonstracją zorganizowaną przez ludność polską był „Strajk Chłopski 1937”, zorganizowany przez Polskie Stronnictwo Ludowe. Jego stłumienie pociągnęło za sobą kilkadziesiąt ofiar oraz ponad tysiąc rannych. Wielki kryzys zagrażał istnieniu II Rzeczypospolitej; przedłużający się kryzys mógł doprowadzić do powszechnego powstania mniejszości narodowych na wschodzie Polski.
Produkcja przemysłowa do 1933 r. uległa załamaniu
Kryzys na wsi oznaczał spadek popytu na towary przemysłowe produkowane w miastach. Chłopi rezygnowali z zakupu węgla, nowych narzędzi oraz ubrań. Decydowali się na samodzielną produkcję dóbr przemysłowych, bądź na zastąpienie ich substytutami. Wielki kryzys spowodował także spadek eksportu do krajów znajdujących się w trudnej sytuacji gospodarczej, takich jak Czechosłowacja i Francja. Bezrobocie w Polsce szybko stało się poważnym problemem, a w najgorszym momencie w 1933 roku wynosiło aż 43%. Jedynymi branżami, które w czasie Wielkiego Kryzysu odnotowały rozwój, były przemysł elektromechaniczny oraz skórzany. Znaczenie tych branż jednak było znikome dla polskiej gospodarki.
Zobacz też: Drogi w Polsce są w wielu miejscach przeskalowane
W miastach również dochodziło do masowych wystąpień ludności. Do największych z nich należy „krwawy poniedziałek” oraz powszechny strajk włókniarzy w Łodzi, w którym uczestniczyło aż 120 tysięcy osób. Przemysłowcy szukali wyjścia z kryzysu poprzez monopolizację. W latach 1929-1935 liczba karteli wzrosła z 134 do 274. Coraz częściej zawierano porozumienia w branżach przemysłowych dotyczące produkcji i cen. Kryzys był mniej dotkliwy dla mniejszych zakładów przemysłowych, w których przeważnie robotnicy zarabiali mniej.
Sanacja w pierwszych latach nie podejmowała zdecydowanych prób przeciwdziałania
Reakcja rządu polskiego na kryzys w pierwszych latach była bardzo ograniczona. Nie zdecydowano się nawet na wprowadzenie masowych programów robót publicznych dla bezrobotnych, których liczba dynamicznie rosła. Sanacja próbowała zorganizować grupę państw Europy Środkowej w ramach tzw. Bloku Agrarnego, który obejmował oprócz Polski takie państwa jak Węgry, Jugosławia, Rumunia, Bułgaria i Czechosłowacja. Celem Bloku Agrarnego była poprawa sytuacji eksportu towarów rolnych do państw Europy Zachodniej. Wysiłki bloku zakończyły się niepowodzeniem, a blok agrarny nie był zdolny do podjęcia żadnej inicjatywy.
W listopadzie 1929 roku sanacja wprowadziła subwencje eksportowe na zboże, polegające na zwrocie kosztu cła rolnikowi. Utrzymywanie parytetu złota aż do śmierci Józefa Piłsudskiego doprowadziło do rewaluacji kursu złotego. Inne państwa zawieszały wymienialność walut na złoto i podejmowały decyzje o dewaluacji kursów, co powodowało, że eksport towarów z Polski stawał się mniej opłacalny. Dopiero w 1936 roku rząd ograniczył wymienialność złotego i dokonał dewaluacji.
Śmierć Józefa Piłsudskiego doprowadziła do zmiany polityki gospodarczej
Pierwsze aktywne działania nakierowane na przeciwdziałanie kryzysowi rozpoczęły się pod koniec 1932 roku. Opóźnienie wynikało ze sprzeciwu Józefa Piłsudskiego wobec aktywnej polityki gospodarczej. Pogarszający się stan jego zdrowia zredukował jego zaangażowanie w prowadzenie polityki. Minister przemysłu i handlu Eugeniusz Kwiatkowski opracował plan przeciwdziałania kryzysowi, którego celem była poprawa opłacalności produkcji rolnej, obniżenie cen towarów przemysłowych, wzrost eksportu oraz zatrudnienia.
Zobacz też: W żadnym kraju UE nie pracuje więcej kobiet niż meżczyzn
Kwiatkowski, który stawał się głównym decydentem w sprawach gospodarczych, zintensyfikował prowadzone roboty publiczne. Roboty publiczne w 1935 r. dawały zatrudnienie ponad 100-tysiącom bezrobotnych, to 5-krotny wzrost względem 1932 gdy roboty publiczne tworzyły zaledwie 20-tysięcy miejsc pracy. Ich celem poza poprawą koniunktury była stabilizacja nastrojów społecznych. Śmierć Józefa Piłsudskiego doprowadziła do rozpadu obozu Sanacji. Pojawienie się Zamku, OZON, i Sanacyjnej lewicy wprowadziły chaos w zarządzaniu gospodarką. Każdy z trzech obozów skupionych wokół najważniejszych postaci Sanacji miał inną wizję zarządzania gospodarką.
Kwiatkowski był powiązany z Zamkiem, czyli środowiskiem prezydenta Mościckiego, Lewica pod przewodem Walerego Sławka została zmarginalizowana rok po śmierci marszałka. Duże wpływy nad państwem w tym sprawami gospodarczymi, uzyskał Obóz Zjednoczenia Narodowego (OZON), którym kierował Marszałek Edward Rydz-Śmigły. W następstwie dochodziło do napięć między resortami, które miały różne priorytety w prowadzeniu polityki gospodarczej.
Plan 4-letni i Centralny Okręg Przemysłowy
Słynny plan 4-letni rozpoczął się w lipcu 1936 r., powstał na drodze kompromisu, między środowiskiem Zamku i OZON-u. Plan zakładał dalszą rozbudowę portu w Gdyni, rozbudowę warszawskiego okręgu przemysłowego i budowę „Centralnego Okręgu przemysłowego”. Celem planu było zwiększenie produkcji przemysłowej, eksportu i spadek bezrobocia. Szacowano, że w następstwie planu powstanie około 110 tysięcy miejsc pracy w przemyśle. COP miał dodatkowo rozbudować przemysł w strategicznie położonej środkowej Polsce.
W skład Centralnego Okręgu Przemysłowego wchodziły zakłady zbrojeniowe, metalurgiczne, chemiczne, maszynowe oraz lotnicze. Z drugiej strony Kwiatkowski nie zapomniał o sektorze prywatnym. Plan 4-letni przyznał ulgi podatkowe dla inwestorów na obszarze COP i warszawskiego okręgu przemysłowego. Przewidywano, że w sąsiedztwie zakładów państwowych powstaną mniejsze zakłady prywatne skracające łańcuchy produkcyjne. Godne uwagi było zaangażowanie państwa w modernizacje starych zakładów przemysłowych, na terenie COP podnosząc ich możliwości gospodarcze. W przeciwieństwie do lat 1929-1934 lata 1936-1939 były okresem dynamicznego wzrostu produkcji przemysłowej. Podobnie do poprawy sytuacji gospodarczej rosły możliwości wojska polskiego. W konsekwencji planu 4-letniego była możliwa modernizacja armii, do której należy powstanie 10 brygady kawalerii zmotoryzowanej.
Ambitne plany przerywa wojna
W trakcie trwania planu 4-letniego 2 grudnia 1938 r. Eugeniusz Kwiatkowski przedstawił słynny 15-letni plan inwestycyjny. Jest godny uwagi, ponieważ obrazował dalekowzroczność władz. Jego realizacja bez wątpienia mogła przełożyć się na ograniczenie problemów gospodarczych II RP. Odpowiednio został podzielony na 5 etapów:
- 1939–1942 – kontynuacja rozbudowy sektora zbrojeniowego
- 1943–1945 – inwestycje w infrastrukturę komunikacyjną, motoryzację i lotnictwo
- 1946–1948 – modernizacja rolnictwa
- 1949–1951 – przyspieszenie urbanizacji i uprzemysłowienia
- 1952–1953 – działania na rzecz ograniczenia podziału kraju na Polskę A i B.
W konsekwencji inwazji III Rzeszy i ZSRR na Polskę niecały rok później zrealizowano fragment planu rozbudowy sektora zbrojeniowego. Działający od kwietnia 1936 r. Fundusz Obrony Narodowej wsparł z wpłat Polaków armie na kwotę prawie 40 milionów złotych, wspierając wysiłki rozbudowy Wojska Polskiego. Zwłaszcza po częściowej mobilizacji 4 dywizji i brygady kawalerii z kwietnia 1939 r. która była kosztowna dla Wojska Polskiego utrzymywanego w czasie pokoju.