Czerwony kolos na glinianych nogach: początki całkowitego rozkładu ZSRR

Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich był jednym z największych państw w historii, odgrywającym kluczową rolę w polityce międzynarodowej. Komunistyczne mocarstwo utrzymywało dużą strefę wpływów, oplatającą cały świat. Upadek ZSRR wydawał się jeszcze w 1985 r. niemożliwy, a jednak nastąpił. Gospodarka ZSRR przez dekady utrzymywała status drugiej co do wielkości, natomiast armia czerwonego imperium wydawała się niepokonanym gigantem. Lata 80. przyniosły załamanie wszystkich fundamentów systemu radzieckiego i ostateczny rozpad ZSRR w 1991 roku.
- Gospodarka ZSRR była poważnie przeciążona zbyt dużymi nakładami na armię
- Michaił Gorbaczow prezentował się jako przywódca nowego formatu w Związku Radzieckim
- Wojna w Afganistanie uderzała w zaufanie społeczeństwa, wobec państwa
Rządy Leonida Breżniewa
Leonid Breżniew był przywódcą ZSRR w latach 1964-1982. Okres jego rządów przypadł na najlepsze lata w historii ZSRR. Dzięki wysokim cenom ropy i gazu w latach 70. i poprawie efektywności gospodarki wynikającej z działań premiera Aleksieja Kosygina państwo było stać na poprawę standardów życia ludności. Niekiedy okres ten jest porównywany do dekady Gierka w Polsce, jednak to mylące porównanie. Gospodarka ZSRR dużo dłużej utrzymywała boom gospodarczy i nie wynikał z zagranicznych kredytów. Nastąpił wzrost realnych płac, emerytur i innych świadczeń. Niewątpliwie również zaszła poprawa dystrybucji i infrastruktury szczególnie w europejskiej części mocarstwa. Spadło znaczenie charakterystycznego dla modelu radzieckiego systemu patronatu i nepotyzmu. Związek Radziecki wyraźnie znajdował się w dobrej kondycji. Po stłumieniu Praskiej Wiosny sytuacja wewnętrzna państw satelickich również uległa poprawie.
Zobacz też: Rosjanie niebawem nie będą mogli kupować nieruchomości w Finlandii
Ten niewątpliwie dobry okres zaczął się kończyć pod koniec lat 70., gdy z jednej strony w ZSRR zaczęły się pojawiać oznaki choroby holenderskiej, z drugiej strony efektywność Breżniewowskiego systemu sprawowania władzy malała. Leonid Breżniew pod koniec życia utracił klarowność w postrzeganiu otaczającego świata. Ostatnie lata sprawowania przez niego funkcji pierwszego sekretarza to stopniowy rozpad funkcjonującego układu politycznego i spadek dyscypliny wśród elit partyjnych. Ponownie wrosła korupcja i nepotyzm, a krajowi brakowało lidera. Breżniew był utrzymywany na stanowisku z powodu obaw elit, przed rozpoczęciem starć frakcyjnych. W następstwie polityki USA, nakierowanej na obniżenie światowych cen ropy i gazu zyski z paliw kopalnych w ostatnim okresie jego rządów malały. Co więcej, kraje satelickie również zmagały się z kryzysem, zwłaszcza Niemiecka Republika Demokratyczna, Rumunia i Polska. Z tego powodu ZSRR nie mogło znowu zacząć ich okradać na wymianie handlowej w celu poprawy swojej sytuacji gospodarczej.
Gospodarka ZSRR jest osłabiona przez brak przywódcy
Leonid Breżniew zmarł 10 listopada 1982 r., gdy oznaki kryzysu wewnętrznego były wyraźne. Gospodarka ZSRR znajdowała się w stanie stagnacji, a sytuacja międzynarodowa ulegała pogorszeniu. Rozprężenie w rywalizacji między blokiem zachodnim a wschodnim trwające od końca lat 60. zakończyło się, gdy władzę w USA objął Ronald Reagan. Pod wpływem wzrostu napięć rozpoczął się kolejny wyścig zbrojeń. Nakłady na armię w ZSRR ponownie zaczęły szybko rosnąć, co obciążało gospodarkę w szczególności przemysł lekki (dział gospodarki związany z produkcją artykułów masowego użytku).
W czasie tych problemów na Kremlu dalej brakowało przywódcy. Po Breżniewie władze objął Yuri Andropov, człowiek służb specjalnych Związku Radzieckiego. Mający 68 lat Andropov był wówczas najstarszą osobą, jaka kiedykolwiek została mianowana sekretarzem generalnym. Dodatkowo był on poważnie chory. Starał się prowadzić politykę reform i przywrócenia dyscypliny oraz porządku w społeczeństwie sowieckim. Wymienił duży odsetek kadr kierowniczych Związku Radzieckiego, dopuszczając do stanowisk ludzi młodych nastawionych reformatorsko. Adropov rozpoczął kolejną kampanię antykorupcyjną w ZSRR i starał się promować ograniczenie spożycia alkoholu. Jednak przez cały okres lat 80. rosła sprzedaż nielegalnie produkowanego alkoholu.
Zobacz też: Rosja dołuje. Polska przegoniła Federację w eksporcie!
Z upływem czasu Andropov coraz częściej był hospitalizowany, a jego stan zdrowia szybko się pogarszał. ZSRR dalej brakowało prawdziwego lidera, a jego reformatorskie działania są godne odnotowania, ale były niezdolne do wyciągnięcia kraju z kryzysu. Dużym problemem były rosnące nakłady na obronność, sięgające nawet 27% PKB w celu dorównania nakładowi USA na ten cel. Gospodarka ZSRR była za słaba, aby mogła bez przeciążenia dorównywać USA. Dodatkowym czynnikiem napędzającym zbrojenia była trwająca wojna w Afganistanie, której ZSRR nie było zdolne wygrać.
Radziecki Wietnam niszczy mit niepokonanego mocarstwa
Afganistan od początku istnienia ZSRR odgrywał dla czerwonego imperium dużą rolę. Postrzegano go jako pomost rewolucji komunistycznej do Indii, w których istniało duże poparcie dla ideologii Marksizmu-Leninizmu. Dlatego ZSRR zabiegało o ustanowienie tam proradzieckiego rządu. Z czasem znaczenie Afganistanu dla ZSRR uległo zmianie, w miarę jego destabilizacji w okresie 1950-1975 r. Decydenci ZSRR postrzegali Afganistan jako zagrożenie dla radzieckiej Azji Środkowej w aspekcie rozwoju ruchów islamistycznych. W 1979 r. przełożyło się to na interwencję wojskową po stronie ustanowionego przez sowietów komunistycznego rządu Nur Muhammada Tarakiego.
Zobacz też: Jesteście gotowi na podwyżki cen LPG? Właśnie wchodzi embargo na rosyjski gaz
Trwająca przez dekadę interwencja obniżyła wiarygodność ZSRR jako mocarstwa militarnego nie tylko w innych państwach, ale również w europejskich republikach radzieckich. Interwencja zakończyła się całkowitą porażką. Związek Radziecki nie mógł w tym kraju stosować klasycznej taktyki polegającej na wysyłaniu na najgorsze odcinki zmagań wojennych żołnierzy pochodzenia azjatyckiego. Wynikało to z faktu, że ludność azjatycka ZSRR była w przeważającej części wyznania muzułmańskiego i miała bardzo dużą skłonność do przechodzenia na stronę Afgańczyków. Co więcej, afgańska wojna była niezwykle krwawa. Pochłonęła życie nawet 26 tys. żołnierzy ZSRR, a rany odniosło kolejne 80 tys. Weterani wojny powracający do ZSRR często byli w stanie traumy psychicznej bądź kalectwa fizycznego. To w dużej mierze przyczyniło się do załamania zaufania społeczeństwa do państwa zwłaszcza wśród młodych osób. Do tego liczne zbrodnie wojenne popełniane przez ZSRR skutkowały sankcjami gospodarczymi.
Gospodarka ZSRR w kryzysie przez zbyt duże nakłady na armię
Yuri Andropov umarł po niecałych 2 latach urzędowania 9 lutego 1984 r., na jego następcę władze partii wybrały jeszcze starszego i bardziej schorowanego Konstantina Czernienko. Jego krótki okres sprawowania władzy oznaczał kolejną stratę czasu dla ZSRR na wdrożenie reform. Czernienko odchodzi od części reformatorskich działań Andropova i kończy jego kampanie polityczne ukierunkowane na zwalczanie korupcji i alkoholizmu. Czernienko opowiadał się za większymi inwestycjami w produkcję dóbr konsumpcyjnych i rolnictwo. Gospodarka ZSRR znajdowała się już w stanie wyraźnego kryzysu, osiągając wzrost gospodarczy na poziomie 0,3%, a Czernienko nie zgadzał się na redukcję nakładów na armię czy chociaż zatrzymanie ich wzrostu. Dokonywanie korekt w obrębie systemu gospodarczego ZSRR nie mogło poprawić sytuacji.
Zobacz też: Upadek Rzymu nie wynikał z hiperinflacji, tylko z rewolucji gospodarczej Germanów
Godnym uwagi projektem Czernienki było zwrócenie uwagi na poprawę komunikacji ze społeczeństwem. Starał się często wygłaszać oświadczenia w telewizji i informować ludność państwa o sytuacji wewnętrznej i zewnętrznej. Ponadto dofinansował środki medialne i starał się podnieść profesjonalizm kadr dziennikarskich. Jednak represje KGB wobec radzieckich dysydentów również wzrosły za jego rządów. Co więcej, nabrały międzynarodowego rozgłosu, gdy Światowa Organizacja Psychiatryczna potępiła tłumienie opozycji, poprzez oskarżenia o choroby psychiczne i umieszczanie działaczy opozycji w szpitalach. Symbolem tego była sprawa Władimira Danczewa. Danczew będąc prezenterem Radia Moskwa, nazwał wojska radzieckie w Afganistanie „najeźdźcami” podczas audycji. Po odmowie wycofania tego oświadczenia został wysłany na kilka miesięcy do zakładu psychiatrycznego.
Nowa Gwardia
Po roku urzędowania Konstantin Czernienko umarł w marcu 1985 r. Elity Związku Radzieckiego zdają sobie sprawę z trudnej sytuacji. Gospodarka ZSRR znajduje się w coraz gorszej kondycji, wojna w Afganistanie kompromituje ZSRR, a społeczeństwo jest coraz bardziej zmęczone nieustannym kryzysem wewnętrznym. W takiej sytuacji konieczne są zmiany i wdrożenie nieszablonowego projektu reform. Michaił Gorbaczow został najmłodszym przywódcą ZSRR od czasów Józefa Stalina. Nowy sekretarz generalny obiecuje poważne zmiany w funkcjonowaniu ZSRR i wdrożenie pakietu reform obejmujących praktycznie każdy aspekt funkcjonowania państwa i społeczeństwa. Z nowym liderem do władzy dochodzi grupa młodych intelektualistów, którzy chcą zmienić czerwone mocarstwo. Gorbaczow zwiększa swobodę w prowadzeniu polityki przez państwa satelickie i zachęca ich przywódców do reform.