Koniec imperium zła. Mijają 33 lata od upadku ZSRR

Czerwone imperium znajdowało się w stanie poważnego kryzysu, kiedy Michaił Gorbaczow obejmował władzę w Związku Radzieckim. Przygnieciona zbyt dużymi nakładami na armię gospodarka się załamywała. Wojna w Afganistanie osłabiła zaufanie społeczeństwa do państwa. Ludność była coraz bardziej zmęczona przedłużającym się stanem kryzysu, a w niektórych republikach narastały nastroje separatystyczne. Gorbaczow w takich warunkach wdrożył zaawansowany program reform mający na celu modernizację i usprawnienie funkcjonowania państwa. Jednakże mimo tych prób upadek ZSRR nastąpił i to jeszcze w dość dramatycznych okolicznościach puczu Janajewa.
- Michaił Gorbaczow prowadził politykę reform gospodarczych i wewnętrznych w ZSRR, nie likwidując jednocześnie najbardziej dysfunkcyjnych elementów
- Upadek ZSRR nastąpił w następstwie puczu Janajewa
Pieriestrojka a upadek ZSRR
W 1986 r. rozpoczął się proces pierestrojki (restrukturyzacji politycznej i gospodarczej), gospodarka Związku Radzieckiego znajdowała się z powodu niedoborów, nieefektywnego zarządzania, korupcji i zacofania technologicznego, znajdowała się w coraz gorszej sytuacji. Dodatkowo koszty związane ze statusem supermocarstwa takie jak finansowanie programu kosmicznego, wydawanie znacznych środków na armię, subsydiowanie państw satelickich i ruchów komunistycznych, były zdecydowanie zbyt wysokie dla gospodarki. Gorbaczow wraz z grupą współpracowników rozpoczął proces reform, które miały uzdrowić sytuację ekonomiczną.
Zobacz też: Największe miasta w Polsce. Gdzie mieszka najwięcej Polaków? [RANKING]
Po przygotowaniach obejmujących wymianę kadr w instytucjach gospodarczych i modyfikacje procesu planowania w 1987 r. wdrożono ustawę o zmianie funkcjonowania przedsiębiorstw państwowych. Zgodnie z nową polityką podmioty gospodarcze zyskały swobodę ustalania wielkości produkcji na podstawie popytu ze strony konsumentów i innych przedsiębiorstw. Firmy musiały realizować zamówienia państwowe, ale pozostałe moce produkcyjne mogły wykorzystywać wedle decyzji swoich zarządów. Przedsiębiorstwa miały zacząć się samofinansować, tzn. miały pokrywać swoje wydatki z przychodów, nie licząc na subsydia ze strony państwa. Nową rolą Gosplanu było dostarczanie ogólnych wytycznych i krajowych priorytetów inwestycyjnych.
Reforma handlu zagranicznego Gorbaczowa zniosła monopol Ministerstwa Handlu Zagranicznego na prowadzenie operacji handlowych. Odpowiedzialność za realizacje wymiany handlowej przeszła na liczne ministerstwa i instytucje odpowiadające na konkretne branże gospodarcze. Gorbaczow starał się w ten sposób naprawić główny problem radzieckiego systemu handlu zagranicznego — brak kontaktu między sowieckimi podmiotami a ich zagranicznymi partnerami. Jednakże w praktyce zmiana ta doprowadziła do znaczącego wzrostu zadłużenia zagranicznego na skutek wzrostu importu.
Powstanie prywatnych podmiotów w ZSRR i umożliwienie zagranicznych inwestycji
Aleksandr Jakowlew jedna z czołowych postaci pierestrojki zaproponował w 1988 r. umożliwienie powstania w ZSRR firm prywatnych i spółdzielni niezależnych od państwa. Wprowadzona w maju wspomnianego roku ustawa o spółdzielczości, była najbardziej radykalną reformą gospodarczą ZSRR od czasów NEPu. Nowe przepisy zezwoliły na działanie prywatnych podmiotów w sektorach handlu zagranicznego, produkcji i usług. Ustawa początkowo nakładała wysokie podatki i limity zatrudnienia na nowe firmy, ale szybko te ograniczenia zostały zniesione w celu zachęcenia do kreacji nowych podmiotów.
Zobacz też: Orlen rozpędza przemysł wodorowy: W tle rekordowe dofinansowanie z UE
Jakowlew również przeforsował zezwolenie dla zagranicznych podmiotów na inwestowanie w ZSRR, w formie spółek joint venture z radzieckimi partnerami. Zgodnie z warunkami ustawy o joint venture, przedsiębiorstwo ze Związku Radzieckiego dostarczało siłę roboczą, infrastrukturę i potencjalnie duży rynek krajowy. Zagraniczny podmiot dostarczał kapitał, technologię i „wiedzę przedsiębiorczą”.
Mimo tych ambitnych działań po początkowym boomie gospodarka ZSRR ponownie znalazła się w stanie stagnacji. Reformy zdecentralizowały zarządzanie, ale pozostawiły kontrolę cen pozostała czy niewymienialność rubla na inne waluty. Pierestrojka miała też pewien niezamierzony skutek, czyli rozrost korupcji i pojawienie się zorganizowanej przestępczości. Coraz częstsze od 1988 r. było rozkradanie państwowego majątku bądź oszustwa finansowe, które stworzyły podwaliny pod przyszłe majątki oligarchów. Od 1989 r. narastał problem braku produktów w sklepach i rozrost czarnego rynku, wraz z ubożeniem znacznej części społeczeństwa. Wiele wskazuje, że błędem było założenie o podtrzymaniu zreformowanej gospodarki centralnieplanowanej.
Głasnost tworzy postawy pod upadek ZSRR
Polityka głasnosti (jawności) spowodowała, że państwo straciło pełną kontrolę nad mediami. Media po 1987 r. zaczęły ujawniać poważne problemy społeczne i ekonomiczne, które państwo ukrywało. Zagadnienia, które wzbudziły większą uwagę, obejmowały: złe warunki mieszkaniowe, alkoholizm, narkomanię, zanieczyszczenie oraz drobną i masową korupcję. Nowe media informowały o zbrodniach Związku Radzieckiego czy dalszym funkcjonowaniu Gułagu, który teoretycznie rozwiązano w latach 60. Szybko wywołało to załamanie pozytywnego obrazu państwa wśród znacznej części społeczeństwa. Ukazanie negatywnych aspektów systemu radzieckiego uderzyło w poparcie dla jego dalszego istnienia, zwłaszcza w republikach bałtyckich czy Ukrainie. Ponadto uwolnienie więźniów politycznych i zniesienie monopolu partii komunistycznej na władzę pozwoliło na powstanie opozycji, a także ruchów separatystycznych.
Zobacz też: Lockheed Martin z nową umową! Kolejna partia F-35 już w produkcji
Gorbaczow zachęcał przywódców państw Układu Warszawskiego i Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej do reform, jednak szybko stało się powodem załamania reżimów komunistycznych w tych krajach. Dobrym przykładem tego jest Polska, w której częściowo wolne wybory i zalegalizowanie Solidarności doprowadziło do załamania PZPR. Gwałtowne przemiany w krajach Europy Środkowej odbiły się na nastrojach w ZSRR. Państwo nie było zdolne do stłumienia narastającego niezadowolenia i separatyzmów, ponieważ system represji został już w znacznej mierze rozwiązany. Upadek ZSRR nieubłaganie się zbliżał.
ZSRR od 1990 r. zapadał się wewnętrznie
Postępująca zapaść systemu radzieckiego przyśpieszyła, gdy Gorbaczow umożliwił częściowo wolne wybory do Rad Najwyższych republik związkowych. W następstwie tej zmiany mandaty obejmowali nacjonaliści i demokraci kontestujący system radziecki. Najlepszym przykładem był popularny w tym czasie Borys Jelcyn. W maju 1989 Zjazd Deputowanych Ludowych wybrał Gorbaczowa na prezydenta Związku Radzieckiego. W tym samym czasie rolę premierów i przewodniczących w parlamentach republik obejmowali opozycjoniści, zwłaszcza w krajach bałtyckich narastał separatyzm i poparcie dla wystąpienia z ZSRR.
Zobacz też: Czerwony kolos na glinianych nogach: początki całkowitego rozkładu ZSRR
Władze centralne stopniowo traciły kontrolę nad sytuacją wewnętrzną. Dochody z działalności gospodarczej przejmowały republiki związkowe podobnie jak kontrolę nad sytuacją wewnętrzną. Kampania antyalkoholowa również zmniejszyła dochody podatkowe, sprzedaż alkoholu 1982 r. generowała około 12% wszystkich dochodów państwa. W tych warunkach Gorbaczow dalej wierzył, że jego reformy przezwyciężą trudności i uratują kraj przed upadkiem. Tłumił w partii komunistycznej konserwatywne frakcje, sprzeciwiające się reformom. Jednak konserwatywnie nastawione elity spróbowały desperacko uratować stary system.
Pucz Janajewa doprowadził do upadku ZSRR
Giennadij Janajew w 1990 r. został wiceprezydentem Związku Radzieckiego, reprezentując konserwatywne skrzydło partii komunistycznej. Przeciwstawiał się reformom Gorbaczowa uznając, że doprowadzą do upadku ZSRR i tworzył wewnętrzną opozycję dla jego polityki. Gdy w 1991 r. radykałowie uznali, że upadek ZSRR staje się nieuchronny pod wpływem problemów ekonomicznych i niezadowolenia rozpoczęli przygotowania do przewrotu wojskowego i przywrócenia status quo sprzed pierestrojki. Ujawnili się 18 sierpnia 1991 r. gdy lojalne wobec nich siły wojskowe aresztowały Gorbaczowa, Jelcyna i innych przywódców sił reformatorskich. Do Moskwy wkroczyły oddziały wojskowe, które miały zająć miasto i stworzyć grunt pod powstanie nowych władz — Państwowego Komitetu Stanu Wyjątkowego. Jednak społeczeństwo opowiedziało się za Borysem Jelcynem i zaczęło stawiać zbrojny opór, tworząc liczne barykady oraz atakując żołnierzy.
Zobacz też: Jesteście gotowi na podwyżki cen LPG? Właśnie wchodzi embargo na rosyjski gaz
Po 4 dniach przewrót się załamał, nieporadni puczyści z jednej strony nie odważyli się strzelać do przeciwników, a z drugiej nie byli zdolni do budowy społecznego poparcia dla przywrócenia starego porządku. Upadek ZSRR był nieuchronny, w następstwie puczu Janajewa republiki radzieckie zaczęły ogłaszać niepodległość, a z tych wydarzeń wyraźnie wzmocniony wyszedł Borys Jelcyn, który objął stanowisko prezydenta Republiki Rosji. Przyśpieszyło to proces osłabienia pozycji Gorbaczowa, który, mimo że pozostał na stanowisku prezydenta ZSRR, nie był zdolny odgrywać istotnej roli w dalszych wydarzeniach. 26 listopada Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego została rozwiązana. Do grudnia 1991 r. praktycznie wszystkie republiki ogłosiły secesję z ZSRR. 25 grudnia Gorbaczow podał się do dymisji. Następnego dnia nastąpiło oficjalne rozwiązanie Związku Radzieckiego.