Republika Rzymska od 133 do 47 roku p.n.e. była pogrążona w kryzysie. Niestabilność i coraz częstsza przemoc polityczna, wojny domowe czy brak dostosowania systemu politycznego do rozmiarów imperium to tylko część problemów. W pierwszym wieku przed naszą erą do tych problemów doszedł kolejny, deflacyjny kryzys zadłużenia i brak zaufania wśród podmiotów gospodarczych.
- Republika Rzymska była długotrwale pogrążona w kryzysie zadłużenia
- Kryzys gospodarczy przekładał się na niestabilność polityczną, torując drogę do władzy Juliuszowi Cezarowi
- Powstanie Pryncypatu okazało się kluczowe dla rozwiązania długotrwałego kryzysu zadłużenia
Wojna Rzymu ze sprzymierzeńcami
Jednym z najważniejszych konfliktów w historii Republiki była wojna ze sprzymierzeńcami. Sprzymierzeńcy (Socii) byli poddanymi republiki w Italii, wywodzący się z pokonanych przez Rzym plemion. Zobowiązani po przegranej do oddania części swojej ziemi, aby Rzym mógł na niej założyć kolonie, płacenia trybutów i uczestniczenia w wojnach Rzymu. Podczas buntu dwóch aliansów plemion Socii, toczącego się w niedalekiej odległości od stolicy republiki w latach 91-87 p.n.e. w Rzymie doszło do kryzysu monetarnego.
Spadek zaufania i niepewność związana z wojną, spowodowały chęć gromadzenia pieniędzy. Doszło do radykalnej zmiany preferencji płynności. Oszczędzanie zwłaszcza przez zamożniejszych Rzymian doprowadziło do deflacji cen towarów i wartości ziemi. Duże zadłużenie prywatne stanowiło problem republiki od dekad, zwłaszcza postępowało w miarę powstania kolonii rzymskich z daleka od okolic stolicy. Nowe osiedla obywateli Rzymu potrzebowały kapitału, a Rzym toczył coraz dłuższe wojny oddalone od Italii.
Pogłębiający się problem niespłaconych długów
Sytuacja pogorszyła się, gdy król Pontu (regionalne mocarstwo) Mitrydates VI najechał Azję Mniejszą, rzymską prowincję, w której Rzymianie pożyczali znaczne sumy pieniędzy. Obywatele Rzymu byli na tych terenach eksterminowani. W następstwie rosła ilość niespłaconego zadłużenia, gdy już trwał kryzys w stolicy. Wierzyciele w Rzymie doświadczyli kryzysu płynności i mieli problemy z obsługą własnych długów. Kolejni zamożni Rzymianie bankrutowali.
Ceny ziemi dalej spadały. Wierzyciele przejęli ziemie, będącą gwarancją pożyczki, próbowali ją następnie sprzedać i koło się domknęło. Nadmiar gruntów, które próbowano sprzedać, w połączeniu z niedoborem popytu wywołał kolejne spadki cen ziemi. Coraz więcej wierzycieli przejmowało niechciane grunty, a załamanie przyspieszyło. Nie jest zaskakujące, że ten kryzys deflacyjny zbiegł się z pierwszym okresem tak poważnego kryzysu politycznego w Rzymie. Republika Rzymska błyskawicznie się degenerowała. Wojna toczona między Lucjuszem Korneliuszem Sullą a słynnym Gajuszem Mariuszem (wujem Juliusza Cezara) doprowadziła do tego, że armia Sulli i tłum zwolenników Mariusza stoczyli bitwę w wiecznym mieście. Gdy Sulla po wyparciu Mariusza z miasta i przejęciu władzy wyruszył do Azji mniejszej walczyć z Pontem, w Rzymie doszło do kolejnego przewrotu, dokonanego przez trzeciego założyciela Rzymu, jak nazywano Mariusza. System polityczny Rzymu stawał się autoparodią.
Optymaci i Popularzy
Mówienie o polityce partyjnej, w odniesieniu do Republiki Rzymskiej jest anachroniczne, jednak istniały dwa luźne i szerokie stronnictwa polityczne. Optimates („najlepsi ludzie”) byli tradycjonalistycznymi zwolennikami władzy Senatu, przeciwni rozszerzaniu praw ludu. Populares (wspierający lud) wspierali prosty lud i zdobyli władzę poprzez zgromadzenia ludowe i urząd trybunatu. Populares wychodzili najczęściej z postulatami reformy rolnej, redystrybucji i co kluczowe w tematyce kryzysu zadłużenia, umorzenia długów. Najważniejszymi osobami wśród Popularów byli ludzie jak: Gajusz Mariusz, Lucjusz Korneliusz Cynna, Licyniusz Krassus i najbardziej znany, Gajusz Juliusz Cezar. Dzięki kontroli ludu nad aparatem władzy, od 87 p.n.e. roku w czasie Konsulatu Cinny, wdrożono rozwiązanie kryzysu zadłużenia.
Redukcja długów
W 86 roku p.n.e. Valerius Flaccus przedstawił projekt ustawy o umorzeniu długów. Potrzeba takiego środka zaradczego była powszechnie uznawana. Lex Valeria de aere alieno uchwalono wedle kroniki Sallustusa „za zgodą wszystkich dobrych ludzi”. Ustawa redukowała wszystkie długi w Rzymie o trzy czwarte, w tym rządowe. Uznano trafnie, że jeśli błędne koło deflacji zadłużenia, egzekucji hipotecznych i spadających cen gruntów miało zostać przerwane, długi musiały zostać dostosowane do cen. Długi i wartość ich zabezpieczenia musiały zostać zrównoważone. Zrównoważenie zadłużenia i cen gruntów pomogło przywrócić strukturę kredytową. Dzięki czemu gospodarka Republiki Rzymskiej zaczęła się stabilizować.
Zadłużeni dzięki ustawie uniknęli problemów z płynnością i widma bankructwa. Pożyczkodawcy ponieśli stratę na papierze, ale w rzeczywistości prawdopodobnie stracili niewiele. Dzięki lex Valeria mieli teraz szansę odzyskać przynajmniej część swojego kapitału.
Zobacz też: Gospodarki Państw Arabskich
Kolejne kryzysy zadłużenia
Chociaż działania w 86 roku p.n.e. zapobiegły dalszemu kryzysowi, był to pierwszy z szeregu kryzysów zadłużenia późnej Republiki, które natomiast pociągały za sobą kolejne kryzysy polityczne. Przykładowo w 63 r. p.n.e. senator Katylina przewodził spiskowi mającemu na celu obalenie Senatu. Czerpał poparcie ze strony zadłużonych segmentów społeczeństwa. W 47 r. p.n.e. wybuchł gwałtowny spór między Publiuszem Korneliuszem Dolabellą a Markiem Antoniuszem w sprawie ustawodawstwa dotyczącego umorzenia długów. Juliusz Cezar poparł umorzenie długów, musiał podjąć dalsze środki, aby poradzić sobie z kryzysem zadłużenia i kredytu w ramach reform, które wdrażał.
Zobacz też: Poważne problemy japońskiego przemysłu
Walki między dłużnikami i wierzycielami rozrywały elitę polityczną. Miały miejsce podczas spisku Katyliny, wojny domowej między Pompejuszem Wielkim a Juliuszem Cezarem czy kryzysu gospodarczego Rzymu z 33 r. n.e. za panowania Tyberiusza. W tych epizodach dłużnicy patrycjuszowscy mogli zyskać poparcie plebejuszy, którzy byli strukturalnie zadłużeni. Wychodząc z populistycznymi hasłami, aby, umorzyć swoje długi i powiększyć wpływy. W czasach ostrych konfliktów politycznych kryzysy finansowe mogły wywołać spadek prędkości obiegu pieniądza poprzez gromadzenie środków płatniczych z powodu obaw o niestabilność polityczną.
Republika Rzymska przekształca się w Pryncypat
Republika Rzymska nie miała skutecznej możliwości rozwiązania tego problemu, ponieważ decydenci byli częścią struktury zadłużenia. W wyniku tego notorycznie występowały spirale, w których zatwierdzano ustawy dotyczące zadłużenia, następnie były cofane a później przywracane. Nadejście Pryncypatu stanowiło pewne lekarstwo, ponieważ władza leżała poza sprzecznymi interesami. Principes byli najczęściej zainteresowani kompromisem. Obejmujących restrukturyzację długów, redukcję odsetek, darowizny albo pożyczki państwowe. Stopniowo dzięki temu Rzym opuściły problemy związane z zadłużeniem. W późniejszych epokach Rzym ulegał kolejnym kryzysom, spowodowanych przez wojny domowe czy załamanie łańcuchów handlowych.
