Zrozum, czym jest mnożnik fiskalny, a zrozumiesz jak kluczowa jest rola rządu

Z pewnością znajdzie się garstka ekonomistów dyskredytujących rolę państwa we współczesnej gospodarce. Choć takie koncepcje powoli odchodzą do lamusa, to wciąż są wśród nas. Dlatego w tym tekście, posługując się jednym z wielu argumentów (tym argumentem jest mnożnik fiskalny), wykażę, dlaczego państwo musi ingerować w procesy gospodarcze, zwłaszcza w czasach recesji. 

Co to jest mnożnik fiskalny?

Mnożnik fiskalny mierzy wpływ wydatków publicznych na produkt krajowy brutto. Innymi słowy, miara ta pokazuje, jak zmieni się produkcja pod wpływem wzrostu wydatków rządowych lub zmiany dochodów podatkowych. Mnożniki fiskalne zaczęły być przedmiotem zainteresowań badawczych po Wielkim Kryzysie lat 1929-1933. Dlaczego? Ponieważ w zwalczaniu kryzysu gospodarczego sukces odniosła mnożnikowa koncepcja brytyjskiego ekonomisty Johna M. Keynesa.

Koncepcja ta zakładała, że polityka fiskalna powinna reagować na negatywne wahania popytu i inwestycji, aby zniwelować lukę pomiędzy zagregowaną produkcją a konsumpcją, inwestycjami i wydatkami rządowymi. W ten sposób gospodarka znajdzie się na wyższym poziomie równowagi pod względem dochodów, produkcji, konsumpcji itd., niż byłaby, gdyby rząd nie zareagował, bądź zareagowałby za słabo.

W następnych dekadach koncepcja mnożnikowa poddawana była licznym badaniom w literaturze naukowej. Ekonomiści zaczęli zastanawiać się, jaki jest poziom mnożnika fiskalnego dla poszczególnych kategorii wydatków.

Zobacz także: Biedne kraje mogą bankrutować jeden za drugim, jeżeli nie dojdzie do umorzenia długów

Jak działa mnożnik fiskalny?

Keynesowska teoria mnożnika zakładała jedynie wpływ ekspansywnej polityki fiskalnej na konsumpcje. Co do zasady, im wyższa skłonność do konsumpcji (ang. marginal propensity to consume – MPC) w danej gospodarce, tym silniejsze oddziaływanie dodatkowej jednostki wydatków rządowych na wzrost dochodu narodowego. Keynes wskazywał, że dopóki MPC danego kraju jest większa od zera, dopóty wzrost wydatków publicznych prowadzi do nieproporcjonalnie wyższego wzrostu PKB.

Przykładowo, jeżeli rząd zwiększy wydatki o 1 mld dolarów, a MPC wynosi 0,75, to pierwsi odbiorcy tej stymulacji fiskalnej przeznaczą 750 mln dolarów na konsumpcję i 250 mln dolarów na oszczędności. Kolejni zaś odbiorcy przeznaczą już 562,5 mln dolarów na konsumpcję i 187,5 mln dolarów na oszczędności i tak dalej. Mnożnik fiskalny w analizowanym przypadku wynosi 4, co jest dane wzorem 1/1-0,75, gdzie MPC = 0,75. Jaka będzie zmiana PKB? Mnożymy poziom wzrostu wydatków rządowych (1 mld dolarów) przez poziom mnożnika fiskalnego (4), co daje nam wartość 4 mld dolarów. Można więc stwierdzić, że ceteris paribus wzrost wydatków rządowych o 1 mld dolarów, zwiększył PKB o 4 mld dolarów.

Ile wynosi mnożnik fiskalny w praktyce?

Ekonomista Mark Zandi w 2009 roku oszacował mnożniki fiskalne dla niektórych wydatków rządu USA. Poniższa tabela przedstawia jego wyliczenia jako roczny wzrost realnego PKB w wyniku określonych działań po stronie wydatków lub dochodów.

Najwyższe mnożniki fiskalne dotyczą wydatków skierowanych do gospodarstw domowych o niskich dochodach jak zwiększenie bonów żywnościowych (1,74), tymczasowe federalne finansowanie programów podziału pracy (1,69) i przedłużenie świadczeń w związku z bezrobociem (1,61). Wysoki mnożnik fiskalny zaobserwowano również dla wydatków inwestycyjnych w rozwój infrastruktury (1,57). Jednocześnie, najniższą efektywnością charakteryzują się cięcia podatków, np. obniżenie podatku CIT (0,32) i obniżenie podatków od dywidend i zysków kapitałowych (0,32). Wynika to z faktu, iż instrumenty te są skierowane do grup zamożniejszych.

Oczywiście to jedna z wielu prób oszacowania mnożników fiskalnych. W gruncie rzeczy, pomiar mnożników jest niezwykle trudny, jednak wydaje się, że w literaturze wyklarował się pewien konsensus. Wynika z niej, że mnożniki fiskalne w krajach rozwiniętych w normalnych czasach (tzn. niekryzysowych) wynoszą średnio w pierwszym roku oddziaływania 0,75 w przypadku wydatków rządowych i 0,25 w przypadku dochodów rządowych. W rezultacie ogólny mnożnik fiskalny wynosi 0,6. Jednak z badań ekonometrycznych wynika, że maksymalny wpływ „egzogenicznego szoku fiskalnego” ma miejsce po dwóch latach, kiedy mnożnik jest o ok. 10-30 proc. wyższy niż w pierwszym roku (MFW, 2014).

Mnożniki fiskalne silniej oddziałują podczas recesji

Efektywność mnożnika fiskalnego w dużym stopniu determinowana jest cyklem koniunkturalnym. Wydatki rządowe mają większy bodziec fiskalny, gdy gospodarka znajduje się w stadium recesji lub stabilnego wzrostu gospodarczego. Natomiast, gdy gospodarka jest przegrzania, to mnożniki fiskalne są w okolicach zera lub nawet ujemne.

Poniższa tabela przedstawia odchylenie produkcji od trendu pod wpływem instrumentów fiskalnych po stronie wydatkowej dla takich krajów jak USA. Hiszpania i Japonia. W czasie recesji każdy wzrost wydatków publicznych o jednostkę może wiązać się nawet z 2,5-krotnym wzrostem produkcji.

Źródło: MFW (2014)

Zobacz także: Odklejenie Rosji postępuje. Oskarża Ukrainę o sabotaż transportu zboża

Zrozum mnożnik fiskalny, a zrozumiesz, jak kluczowa jest rola rządu

Koncepcja mnożnikowa stała się kluczowym argumentem dla tezy, że rola władz centralnych (rząd i bank centralny) podczas stagnacji lub recesji jest newralgiczna. Choć pokazało to już doświadczenie Wielkiego Kryzysu, to w mainstreamie koncepcja ta na dobre ugruntowała się dopiero pod wpływem dwóch ostatnich kryzysów: światowy kryzys finansowy lat 2007-2010 i kryzys pandemiczny w 2020 roku.

Paradoksalnie, spośród trzech największych kryzysów gospodarczych w czasach współczesnych (Wielki Kryzys, światowy kryzys finansowy i kryzys pandemiczny), najłagodniejszy przebieg miał kryzys w 2020 roku. Mimo że spadek światowego PKB był silniejszy, niż podczas kryzysu finansowego, to faza recesji przybrała kształt litery V, co oznacza, że gospodarki zaledwie rok po kryzysie, zdążyły się w większości przypadków odbudować. Kluczowa w tej odbudowie była rola dyskrecjonalnych instrumentów fiskalnych.

Przykładowo, same komunikaty dotyczące środków fiskalnych skutecznie pobudzały aktywność gospodarczą, prowadząc do zwiększenia poziomu zaufania i mniejszego bezrobocia. Z badania pt. The effects of fiscal measures during COVID-19 (2022) wynika, że zakomunikowany szok fiskalny w wysokości 1 proc. PKB zwiększał produkcję przemysłową o 0,25 proc. i zmniejszał miesięczną stopę bezrobocia. Zrozumienie mnożnika fiskalnego, pozwala zrozumieć, dlaczego we współczesnej gospodarce kluczowa jest rola rządu. Oczywiście, rola ta może okazać się przeciwskuteczna, jeżeli – jak pokazują mnożniki – polityka fiskalna jest zbyt ekspansywna w cyklu „przegrzania” gospodarki.

Zadłużenie Polski wzrośnie do 69 proc. PKB w ciągu dekady! Czy to powód do obaw?