W najnowszym raporcie Polskiego Instytutu Ekonomicznego „Przedrozbiorowa Rzeczpospolita a kwestia długu publicznego” została przeprowadzona analiza elekcyjnej Polska. Wynika z niej, że Pierwsza Rzeczpospolita była bardzo źle zorganizowana pod względem finansowym.
W XVIII wiecznej Polsce podatki były najniższe w Europie
Jak twierdzą autorzy raportu PIE:
„W XVIII wiecznej Polsce podatki były najniższe w Europie. Dochody publiczne Polski wynosiły w 1765 r. zaledwie 4 proc. ówczesnych dochodów Wielkiej Brytanii”.
Według badaczy PIE dochody ówczesnego skarbu państwa cechowały się dużą zmiennością. Z wielu istniejących na terenie XVIII-wiecznej Polski skarbów, tylko jeden charakteryzował się stosunkowo stałymi dochodami. Był nim Skarb Kwarciany, który zajmował się zbieraniem tzw. kwart z dóbr królewskich.
Jak zauważają analitycy z PIE, dochody skarbu królewskiego, z którego w dużej mierze było opłacane wojsko i bieżące potrzeby publiczne, bardzo fluktuowały. W przeciągu jednego roku potrafiły one kilkukrotnie wzrosnąć albo spaść.
Dlaczego dochody Pierwszej Rzeczpospolitej tak fluktuowały?
Z raportu PIE wynika, że za tą sytuację odpowiadało kilka czynników. Jednym z nich było to, że spora część dochodów skarbu królewskiego zależała od podatków, które były nakładane tylko na kilka lat. Polska szlachta sprzeciwiała się ustawom, mającym na stałe podnieść dochody publiczne. Była ona skłonna zgodzić się jedynie na czasowe podniesienie swoich zobowiązań wobec państwa.
Pierwsza Rzeczpospolita była bardzo niestabilnym politycznie państwem, zwłaszcza pod koniec swojego istnienia. Sejmy były regularnie zrywane, przez co monarcha nie mógł uchwalić kolejnego okresowego podatku, w celu utrzymania dochodów państwa na stabilnym poziomie.
Do tego, jak zauważają analitycy z PIE, fluktuacja dochodów skarbu państwa wynikała między innymi ze źle zorganizowanej administracji publicznej. System poboru podatków działał inaczej w każdej części Rzeczpospolitej. Jak piszą autorzy raportu PIE:
„Wreszcie też mieliśmy niejednolite rozwiązania podatkowe w poszczególnych częściach Rzeczpospolitej – inaczej było w Koronie, inaczej na Litwie, szereg odmienności zachowały Prusy Królewskie. Później rozwój skarbowości lokalnej prowadził do tego, że w poszczególnych ziemiach i województwach istniały inne obciążenia”.
Pierwsza Rzeczpospolita była społeczeństwem stanowym, więc w zależności od pochodzenia danego człowieka obowiązywały go różne podatki. Nawet podatki nałożone na wszystkich, nie obciążały każdego tak samo, ze względu na istnienie wielu ulg podatkowych.
Pierwsza Rzeczpospolita miała kiepską administrację publiczną
Według PIE skomplikowany system podatkowy oraz niedofinansowanie administracji publicznej spowodowały, że system poboru podatków był wyjątkowo nieefektywny. Sporo podatków było opłaconych nawet z kilkuletnim opóźnieniem. Wiele nie było w ogóle opłacanych, a oszustwa podatkowe były w Pierwszej Rzeczpospolitej niezwykle popularne.
Według autorów raportu PIE administracja miała być tak nieefektywna, że nie orientowała się nawet w ówcześnie obowiązujących stawkach podatków. Dobrze pokazuje to, historia najbardziej dochodowego podatku w Pierwszej Rzeczpospolitej, czyli tzw. łanowego. Pobierano go od łanu, czyli od pewnej powierzchni ziemi. Jak piszą o nim analitycy z PIE:
„Podatek ten może być przykładem niedoskonałości skarbowości staropolskiej – jego wymiar opierano na znamionach zewnętrznych, pobierany był przez niesprawną administrację i według nieaktualizowanych taryf”.
Wszystkie te czynniki, według autorów raportu PIE, przyczyniły się do upadku i do powstania ogromnego zadłużenia Pierwszej Rzeczpospolitej. Polska Władysława IV Wazy, która była w stanie zdobyć Moskwę, przerodziła się w zacofane państwo, które nie było w stanie opłacać regularnie wojska.
Zobacz także: Podatki są siłą napędową pieniądza i dlatego powinny być mądre
