Energetyka

Obywatel – klucz do energetyki jutra?

Energetyka obywatelska stanowi jeden z elementów wspierających polski sektor energetyczny w kierunku sprawiedliwej i efektywnej transformacji

Wraz z postępem technologicznym w sektorze energetycznym, zmianie ulega również rola obywatela jako odbiorcy końcowego. Z konsumenta, pobierającego z sieci energię elektryczną (pochodząca najczęściej ze źródeł konwencjonalnych), staje się on aktywnym uczestnikiem systemu elektroenergetycznego. Można to zawdzięczać m.in. upowszechnieniu i obniżeniu kosztów niektórych technologii, co otworzyło obywatelom drogę do współuczestnictwa w produkcji energii elektrycznej, a także pozwoliło na udział w procesie zarządzania nią. W ten oto sposób zaczęła się rozwijać energetyka obywatelska. 

Czym jest energetyka obywatelska?

Polega ona na czynnym zaangażowaniu podmiotów spoza sektora energetycznego w proces wytwarzania, dystrybucji i zarządzania energią elektryczną i ciepłem pochodzącymi ze źródeł odnawialnych. Jej fundamentem jest podjęcie inicjatyw energetycznych przez obywateli oraz lokalne społeczności w celu budowania bezpieczeństwa energetycznego, opartego na miejscowych zasobach i kapitale mieszkańców, co ma szansę stać się alternatywą dla energetyki zawodowej. Energetyka obywatelska często utożsamiana jest z energetyką rozproszoną, ponieważ charakteryzuje ją lokalna i małoskalowa produkcja energii. Jedną z najpopularniejszych form takiego zaangażowania jest prosumeryzm, czyli wytwarzanie energii na potrzeby własne. Nie jest to jednak jedyna forma energetyki obywatelskiej.

Prosument energii odnawialnej

Od 2018 r. w polskim sektorze energetycznym można zaobserwować dynamiczne przyrosty mocy zainstalowanej w instalacjach fotowoltaicznych. Za wzrosty te odpowiadają głównie prosumenckie mikroinstalacje fotowoltaiczne (dominujące w swojej kategorii). Już w marcu 2022 r. łączna liczba mikroinstalacji PV przyłączonych do sieci przekroczyła milion, a na koniec 2022 r. w Polsce funkcjonowało 1 210 299 tego typu inwestycji, których łączna moc wynosiła 9,25 GW. Intensywny rozwój prosumenckiej fotowoltaiki przyczynił się do przekroczenia w 2021 r.  górnej granicy prognoz dla mocy ze źródeł fotowoltaicznych na rok 2030 (7 GW), zawartych w dokumencie strategicznym „Polityka Energetyczna Polski do 2040 r.”. Tym samym mikroinstalacje i działalność prosumentów stały się niejako awangardą energetyki rozproszonej, upowszechniając jednocześnie samą ideę energetyki obywatelskiej.

Zobacz także: Agrofotowoltaika – symbioza energetyki z rolnictwem

Nowe podmioty — prosument zbiorowy i wirtualny

Sukces prosumeryzmu zwrócił także uwagę na pewne ograniczenia, wykluczające udział części podmiotów w rozwoju energetyki obywatelskiej. Odpowiedzią na ten problem była nowelizacja ustawy o odnawialnych źródłach energii, wprowadzająca pojęcie prosumenta zbiorowego oraz wirtualnego. Prosument zbiorowy pozwolił mieszkańcom budynków wielolokalowych na inwestycję w OZE, których funkcje uległy rozszerzeniu. Wytworzona energia elektryczna mogła być bowiem wykorzystywana nie tylko do części wspólnych lokalu jak dotychczas, lecz także zużywana przez indywidualnych mieszkańców na podstawie zawartej między nimi umowy. Ponadto instalacja nie jest traktowana jako część składowa budynku wielolokalowego, wskutek czego nie staje się własnością właściciela nieruchomości. Prosumenci zbiorowi mają prawo do wytwarzania oraz sprzedaży energii elektrycznej, a jednocześnie są objęci ochroną jako odbiorcy końcowi i konsumenci. Nowy podmiot nawiązuje zatem do potrzeb osób zamieszkujących miasta. Status prosumenta wirtualnego pozwala z kolei na zaangażowanie w energetykę obywatelską odbiorców, którzy nie posiadają odpowiednich warunków do budowy mikroinstalacji OZE. Instalacja jest podłączona w innym miejscu niż miejsce dostarczenia energii elektrycznej do prosumenta wirtualnego, a korzystanie z niskoemisyjnych źródeł energii realizowane jest na podstawie umowy z producentem energii z OZE. Przepisy o prosumencie wirtualnym mają wejść w życie w lipcu 2024 r., zatem na funkcjonowanie tego podmiotu w Polsce trzeba będzie jeszcze poczekać.

Społeczności energetyczne — spółdzielnie energetyczne i klastry energii

W Polsce rozwój obywatelskich inicjatyw energetycznych może odbywać się także w ramach społeczności energetycznych – spółdzielni energetycznych oraz klastrów energii. Rozwój społeczności energetycznych promuje lokalną samowystarczalność i bezpieczeństwo energetyczne, a także rozpowszechnia nowy model sektora energetycznego oparty na decentralizacji i samobilansujących się regionach. Zgodnie z PEP2040 w 2030 r. w Polsce ma działać 300 społeczności energetycznych.

Przedmiotem działalności spółdzielni energetycznej jest wytwarzanie energii elektrycznej, biogazu lub ciepła, w instalacjach odnawialnego źródła energii, a także równoważenie zapotrzebowania energii elektrycznej, biogazu, ciepła. Czynności te mogą być podjęte wyłącznie na potrzeby własne spółdzielni energetycznej i jej członków, co uniemożliwia świadczenie usług sprzedaży wyprodukowanej energii i ciepła. Działalność musi być prowadzona na terenie gminy wiejskiej bądź miejsko-wiejskiej. Podmiot ten może uzyskać status prosumenta i dokonywać ze sprzedawcą rozliczenia na podstawie systemu opustów ze stosunkiem 1:0,6. Oznacza to, że członkowie spółdzielni mogą pobrać z sieci elektroenergetycznej 60% energii elektrycznej, wprowadzonej do sieci. Działaniem przypomina więc wirtualny magazyn energii. W Polsce funkcjonuje jedynie 6 spółdzielni, a każda z nich do wytwarzania energii elektrycznej posługuje się wyłącznie instalacjami fotowoltaicznymi.

Zobacz także: Ceny energii dobijają francuskich operatorów. Apelują o pomoc!

Znacznie popularniejszą formą zrzeszenia aktywnych odbiorców energii są klastry energii. To porozumienie cywilnoprawne, w skład którego mogą wchodzić osoby fizyczne, jak i osoby prawne, instytucje naukowe lub jednostki samorządu terytorialnego. Podmioty te działają lokalnie na obszarze jednego powiatu, a przedmiotem ich umowy jest wytwarzanie i równoważenie zapotrzebowania, dystrybucja lub obrót energią pochodzącą z konwencjonalnych i odnawialnych źródeł energii. Podmiot ten charakteryzuje się dużą elastycznością, zarówno ze względu na ustalone cele, jak i środki realizacji. Wyróżniającą go cechą jest współpraca, której celem jest efektywne wykorzystanie miejscowych zasobów i potencjału energetyki rozproszonej oraz poprawa lokalnego bezpieczeństwa energetycznego. Dzięki zaangażowaniu wielu podmiotów następuje zbilansowanie potrzeb z możliwościami produkcyjnymi danego regionu. Ponadto, uczestnicy klastra są zwolnieni z opłaty OZE, opłaty kogeneracyjnej i akcyzy oraz nie obejmują ich obowiązki związane z uzyskaniem świadectw pochodzenia. W latach 2017-2018, na liście inicjatyw odznaczonych Certyfikatem Pilotażowego Klastra Energii przez Ministerstwo Aktywów Państwowych znalazło się 66 takich przedsięwzięć.

Większa autokonsumpcja

W 2022 r. nastąpiła zmiana systemu rozliczania nowych prosumentów. Funkcjonujący do tej pory net-metering (znany jako system opustów), który pozwalał na traktowanie sieci jak wirtualnego magazynu, zastąpiono net-billingiem, rozliczającym osobno energię elektryczną wprowadzoną i pobraną z sieci. Zmiana ta wymuszona była przez unijne przepisy, lecz wynikała także z istnienia znacznych rozbieżności między profilem produkcji energii z prosumenckich mikroinstalacji fotowoltaicznych (dominujących wśród prosumentów) a profilem zużycia energii elektrycznej w gospodarstwach domowych.

W net-billingu nadwyżki wyprodukowanej w mikroinstalacji energii elektrycznej są wprowadzane do sieci i wyceniane po stawce rynkowej. Obecnie do wyceny nadwyżek wykorzystywana jest średnia miesięczna cena energii na Towarowej Giełdzie Energii z Rynku Dnia Następnego z poprzedniego miesiąca kalendarzowego. Od 1 lipca 2024 r. wycena opierać będzie się na godzinowej cenie energii na Towarowej Giełdzie Energii. Natomiast cena zakupu energii elektrycznej z sieci to obowiązująca w danym roku taryfa za energię elektryczną. Nowy system polega zatem na wartościowym, a nie ilościowym rozliczeniu, które funkcjonowało w ramach opustów.

Wprowadzenie bodźców cenowych ma zachęcić prosumentów do zwiększania autokonsumpcji w celu optymalizacji wysokości rachunków. Taka aktywizacja ma także zniwelować problemy związane z oddawanymi do sieci nadwyżkami energii elektrycznej wytworzonej w prosumenckich instalacjach. Skutkują one bowiem niekontrolowanymi wzrostami napięcia na liniach niskiego napięcia, co obciąża i uszkadza infrastrukturę sieciową. Podnoszenie poziomu autokonsumpcji wyprodukowanej energii możliwe jest dzięki magazynom energii i systemom zarządzania energią EMS (ang. Energy Management System), w tym także domowym HEMS (ang. Home Energy Management System).

Magazyn energii umożliwia gromadzenie nadwyżek energii elektrycznej. Następnie zgromadzona energia wykorzystywana jest do zasilania gospodarstwa domowego w czasie, gdy np. instalacja fotowoltaiczna nie wytwarza energii. Obecnie instalacja magazynu energii jest objęta dofinansowaniem w ramach czwartej edycji programu „Mój Prąd”, który uruchomiony został wraz ze zmianą sposobu rozliczeń prosumentów. Montaż magazynu przy net-billingu daje możliwość przechwycenia wyprodukowanej nadwyżki energii, która w przeciwnym wypadku musiałaby być przesłana do sieci i sprzedawana. Pozwala to na poprawę poziomu opłacalności inwestycji w instalację niesterowalnych źródeł energii, jakimi są np. moduły fotowoltaiczne.

Zobacz także: Inwestycje energetyczne w Polsce w obszarze rynku mocy – wizja na kolejne lata

W optymalizacji zużycia energii w gospodarstwie domowym może również pomóc wspomniany wcześniej HEMS. To układ urządzeń oraz oprogramowania, których zadaniem jest monitorowanie, kontrola zużycia oraz zarządzenie energią elektryczną. System nadzoruje pracę mikroinstalacji, pompy ciepła, magazynu energii, klimatyzacji czy oświetlenia, sporządzając profil zużycia energii na podstawie uzyskanych danych. Informacje są przekazywane użytkownikowi, który może sterować urządzeniami w budynku tak, by maksymalnie wykorzystać energię pozyskaną przez instalację fotowoltaiczną. Zaawansowane systemy same dokonują takiej optymalizacji. Zastosowanie HEMS pozwala zatem na podniesienie efektywności energetycznej gospodarstwa domowego.

Energetyka obywatelska zakłada, że odbiorca energii powinien dokonywać świadomych wyborów na każdym kroku swojej działalności, a do podejmowania decyzji potrzebne mu są informacje. Narzędzia ku temu dostarczane są m.in. przez operatorów systemów dystrybucyjnych (OSD) jak i spółki obrotu energią elektryczną. Dzięki rozwojowi nowych technologii możliwe jest bieżące gromadzenie i przekazywanie danych na linii odbiorca końcowy — przedsiębiorstwo energetyczne.

Wykorzystywany do tego smart metering, czyli inteligentny system pomiarowy, składa się z inteligentnych liczników, odpowiedniej infrastruktury telekomunikacyjnej i oprogramowania. Zastosowanie smart meteringu poprawia świadomość sytuacyjną operatora, zwiększając bezpieczeństwo sieci oraz stabilność dostaw. W szerszej perspektywie wprowadzone zmiany zaowocują większymi dochodami spółek energetycznych, dzięki oszczędnościom, wynikającym m.in. z automatyzacji procesu odczytu zużycia energii u odbiorców. Warto zaznaczyć, że polscy OSD mają obowiązek zainstalować liczniki zdalnego odczytu w punktach poboru energii stanowiących co najmniej 15% łącznej liczby punktów do końca 2023 r. W 2028 r. odsetek ten ma zwiększyć się do 80%. Oprócz przedsiębiorstw smart metering może przynieść korzyści także odbiorcom końcowym, którzy będą mieli dostęp do stale aktualizowanych informacji nt. zużycia lub produkcji energii oraz wynikających z tego kosztów. Tak szczegółowe informacje pomogą w efektywny sposób zarządzać energią elektryczną, pozwalając m.in. na kontrolę własnego zużycia energii. Implementacja smart meteringu umożliwia zatem dostęp do danych, które mogą być wykorzystane do indywidualnej optymalizacji zużycia energii elektrycznej. Wprowadzenie smart meteringu to kolejny krok na drodze do Smart Grid – inteligentnych sieci elektroenergetycznych, gdzie uczestnicy rynku mogą się ze sobą komunikować w celu osiągnięcia efektywności całego systemu.

Energetyka obywatelska wspiera sprawiedliwą i efektywną transformację

Energetyka obywatelska stanowi jeden z elementów wspierających polski sektor energetyczny w kierunku sprawiedliwej i efektywnej transformacji ku niskoemisyjnym źródłom. Znaczenie aktywnego udziału odbiorców końcowych w tych przemianach zostało także podkreślone w strategii „Polityka Energetyczna Polski do 2040 r.”. W dokumencie tym zaakcentowano, że zmiany w polskiej elektroenergetyce powinny przyjmować m.in. partycypacyjny charakter i angażować lokalną społeczność. Wyrażono to poprzez planowane wsparcie energetyki rozproszonej, która ma realizować filar przyszłego, zeroemisyjnego systemu energetycznego. Wykorzystanie potencjału aktywnych odbiorców wymaga jednak w Polsce zmian legislacyjnych, implementacji programów wsparcia społeczności energetycznych oraz edukacji obywateli na temat roli, jaką mogą podjąć w sektorze energetycznym. Obywatelskie inicjatywy energetyczne mają szansę iść w parze z wielkoskalowymi inwestycjami państwa i spółek energetycznych, by wspierać modernizację i transformację energetyczną Polski.

MATERIAŁ POWSTAŁ PRZY WSPÓŁPRACY Z SKN ENERGETYKI SGH

Źródła:

  1. Ministerstwo Klimatu i Środowiska, Polityka energetyczna Polski do 2040r., Warszawa 2021, https://bip.mos.gov.pl/fileadmin/user_upload/bip/strategie_plany_programy/Polityka_energetyczna_Polski/PEP2040_2021-02-02.pdf
  2. A. Dyląg, A. Kassenberg, W. Szymalski, Energetyka Obywatelska w Polsce – analiza stanu i rekomendacje do rozwoju, Instytut na Rzecz Ekorozwoju, Warszawa 2019, https://www.pine.org.pl/wp-content/uploads/2020/06/191021_InE_Opracowanie_v3_FNEZ_czyste.pdf
  3. Polskie Towarzystwo Przesyłu i Rozdziału Energii Elektrycznej, Mikroinstalacje w Polscehttp://www.ptpiree.pl/energetyka-w-polsce/energetyka-w-liczbach/mikroinstalacje-w-polsce
  4. Ustawa z dnia 20 lutego 2015 r. o odnawialnych źródłach energii, Dz. U. 2015 poz. 478.
  5. Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 r. – Prawo energetyczne, Dz.U. z 1997 r. nr 54, poz. 348.
  6. H. Majchrzak, Czysta Energia 3/2011 (115), https://portalkomunalny.pl/plus/artykul/odbiorca-jako-aktywny-uczestnik-rynku-energii-elektrycznej/
  7. T. Adamczewski, M. Jędra, Mikroinstalacje na zakręcie, Forum Energii, Warszawa 2021, https://www.forum-energii.eu/public/upload/articles/files/Mikroinstalacje_final%20(1).pdf
  8. A. Gawlikowska-Fyk, A. Jahn, Przyszły kształt taryf sieciowych w Polsce, Forum Energii, Warszawa 2021, https://forum-energii.eu/public/upload/articles/files/Przysz%C5%82y%20kszta%C5%82t%20taryf%20sieciowych%20w%20Polsce_Forum%20Energii.pdf
  9. Deutsche Energie-Agentur, Najlepsze praktyki dla społeczności energetycznych w Polsce i Niemczech, Berlin 2022.

Europejska energetyka w 2023 roku, czyli drogi diesel oraz powrót atomu

Wszelkie prawa do treści zastrzeżone.

Polecane artykuły

Back to top button

Adblock Detected

Please consider supporting us by disabling your ad blocker