EuropaGospodarkaKomentarze I AnalizyUSA

Przebieg Wielkiego Kryzysu 1929-1933 [ANALIZA]

Lata 20. XX wieku to okres prosperity, który miał również swoje odbicie na nowojorskiej giełdzie. Przez cały okres lat dwudziestych indeks Dow Jones wzrósł z 1025,79 punktów w 1920 r. do 6080,72 punktów w 1929 roku (dane MacroTrend). Trwająca hossa została przerwana przez krach na giełdzie, który miał miejsce 24 października 1929 roku. Wówczas indeks Dow Jones spadł o około 12 procent i co do zasady przyjmuje się, iż dzień ten nazywany potocznie „czarnym czwartkiem” zapoczątkował Wielki Kryzys.

Kryzys inne niż wszystkie

Jak wskazuje J. Szpak (2003) kryzys ten w swoim mechanizmie nie odbiegał od poprzednich pojawiających się kryzysów gospodarczych, jednak wyróżniał się: długotrwałością, głębokością oddziaływania, szerokim zasięgiem geograficznym oraz skalą obniżenia wskaźników aktywności gospodarczej. Wynika to z faktu, iż w latach 1929-1933 kryzys objął zarówno państwa wysoko, jak i słabo rozwinięte na całym świecie, dotyczył każdego sektora gospodarki oraz spowodował nierejestrowane dotąd spadki w światowej produkcji. W związku z pojawieniem się negatywnych trendów makroekonomicznych w gospodarkach światowych doszło również do licznych uregulowań krajowych oraz międzynarodowych, których zadaniem było zwalczenie kryzysu. Co istotne, nie wszystkie rozporządzenia spełniły oczekiwania polityków, a niektóre nawet pogorszyły sytuację w gospodarce. Od początku kryzysu kraje odnotowywały skrajnie niekorzystne wyniki gospodarcze.

Przebieg Wielkiego Kryzysu 1929-1933

Przyjmując założenie, iż rok 1928=100, w 1929 roku wskaźnik bezrobocia na świecie wynosił 133, zaś w roku 1930 już 277 (Główny Urząd Statystyczny, 1939). Krajem najbardziej dotkniętym przez bezrobocie były Niemcy, gdzie w 1932 roku 43% osób aktywnych zawodowo, zatem niemal połowa, było niezatrudnionych (Szpak, 2003). Istotnym problemem na tle społeczno-ekonomicznym było to, iż w wielu krajach w związku z wysokim bezrobociem nie uruchamiano aktywnej polityki fiskalnej w formie zasiłków. Jeżeli takowe występowały to jedynie krótkoterminowo, co znacznie ograniczało zaspokojenie podstawowych potrzeb wielu rodzin. W czasie Wielkiego Kryzysu w szybkim tempie spadała dynamika produkcji przemysłowej.

W okresie 1928-1932 spośród krajów europejskich największych spadek w dynamice produkcji przemysłowej odnotowały Niemcy – 57%, Polska – 46% oraz Czechosłowacja – 40%. W Ameryce Północnej były to dwa mocarstwa tego kontynentu, a więc Stany Zjednoczone – 46% oraz Kanada 32%. W Azji natomiast spadek był zaledwie 10-procentowy (Główny Urząd Statystyczny, 1939). Mimo, iż sektor przemysłu został dogłębnie naznaczony przez okres globalnej depresji w latach 30. ubiegłego wieku, przyjmuje się w wielu rozważaniach, iż najbardziej poszkodowaną grupą producentów byli rolnicy.

Jednym z globalnych efektów podażowych była deflacja spowodowana obniżką podaży pieniądza w okresie kryzysu, która zaś wynikała z polityki deflacyjnej w wielu krajach na świecie. W związku z tym spadły również ceny artykułów rolnych. W stosunku do 1928 roku ceny produktów rolnych na świecie spadły o 64% w 1933 roku (Główny Urząd Statystyczny, 1939). Zatem przeciętny rolnik chcąc zrekompensować stratę był nastawiony na większą sprzedaż, jednakże produkcja rolna wzrosła nieznacznie (Szpak, 2003), co ograniczyło dochód rolników, a tym samym zmniejszyło poziom życia na wsi. Szacuje się, że dochody rolników w USA zmniejszyły się z 14 mld USD w 1929 roku do 6,5 mld USD w 1932 roku (Kaliński, 2008).

Zobacz także: Światowy kryzys żywnościowy jest permanentny. Prawie miliard ludzi na świecie głoduje

Polityka gospodarcza w czasach Wielkiego Kryzysu

Do kluczowych zmian w wyniku pojawienia się kryzysu doszło również w polityce handlowej na świecie. Kraje najbardziej rozwinięte, jak Stany Zjednoczone, Kanada lub Wielka Brytania, ale również kraje rozwijające się, jak Polska zaczęły stosować protekcjonistyczną politykę handlową opartą o stymulowanie popytu krajowego względem popytu zagranicznego, a więc importu towarów do kraju. W ten sposób państwa chciały stymulować popyt krajowy w celu ożywiania gospodarki. Kraje nastawione były również na forsowanie eksportu, w taki sposób aby generować nadwyżkę handlową. Chcąc w ten sposób zwalczyć skutki kryzysu doszło do uregulowań w taryfach celnych. W 1930 roku Stany Zjednoczone zadekretowały ustawę taryfową Smoota-Hawleya. Polegała ona na wzroście ceł na produkty importowane o około 20 procent.

W odwecie, do podobnych ustaw doszło w dwudziestu innych krajach, co wpłynęło na spadek obrotów handlu międzynarodowego o 60% w okresie 1929-1934 (Kaliński, 2008). Z punktu widzenia przebiegu kryzysu, a przez wielu ekonomistów także jego pogłębienia, istotna jest polityka ówczesnego prezydenta Stanów Zjednoczonych Herberta Clarka Hoovera, którego prezydentura zbiegła się z trwającym kryzysem gospodarczym (1929-1933). Powszechnie znane jest przekonanie, że Hoover jako liberał nie podjął żadnych działań mających zakończyć kryzys. Z tym jednak nie zgadza się Rothbard (2010), który przedstawia nieudolne próby wzmocnienia gospodarki w pięciu segmentach w czasie jego prezydentury:

1. Utrzymanie płac. Hoover nawoływał przedsiębiorców do podtrzymywania wynagrodzeń na stałym poziomie. Miało to przede wszystkim spowodować, iż gospodarstwa domowe uchronią się przed skutkami kryzysu i z założenia kryzys uderzy w zyski przedsiębiorców, a nie w dochód konsumentów. Jednakże w owym czasie cały świat zmagał się z deflacją, zatem realne płace wzrosły, w związku z tym wzrósł koszt funkcjonowania przedsiębiorstwa, a w tym cena za pracę. Zatem zatrudnienie stało się dla pracodawców nieopłacalne, spowodowało to nadwyżkę podaży pracy nad popytem, a to doprowadziło do bardzo wysokiego bezrobocia w Stanach Zjednoczonych – 25,2% w 1933 roku.

2. Taryfy celne.

3. Wydatki rządowe. Mimo, iż Hoover miał opinie leseferystycznego polityka, jego działania związane z polityką fiskalną w czasie kryzysu wskazują na zgoła inne poglądy tego polityka. Rząd w związku z występującym kryzysem znacznie powiększył wydatki budżetowe w okresie 1929-1933 do tego stopnia, iż w 1932 roku deficyt wynosił 2,9 miliarda USD. Jednakże wydatki okazały się przede wszystkim źle ulokowane i zbyt ograniczone aby wzmogły ożywienie gospodarcze.

Rysunek 1. Wydatki rządowe USA jako % PKB

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Departamentu Spraw Podatkowych MFW.

Zobacz także: Credit Suisse na krawędzi upadku. Potężny kryzys gospodarczy coraz bardziej prawdopodobny

4. Pomoc dla rolników. Utworzona przez rząd Hoovera Federalna Agencja Rolnictwa udzielała niskooprocentowane pożyczki dla rolników na wybrany cel. Jednakże Agencją zarządzali rolnicy, którzy byli również odbiorcami owych kredytów. W związku z powyższym za pomocą pożyczek ograniczali oni podaż produktów rolnych m.in. pszenicy, aby zachować wzrost jej ceny i poprzez to wzrost ich dochodów. To spowodowało wzrost produkcji, a w kolejnym etapie gwałtowny spadek cen i kryzys rolny.

5. Roboty publiczne. Spora część wydatków budżetowych dystrybuowana była na roboty publiczne, a tym samym ograniczenie bezrobocia. Jednakże zakres owej działalności był ograniczony, a jak już wspomniano wydatki były źle ulokowane.

Krach systemu bankowego

W okresie 1929-1933 sektorem, w którym doszło do licznych perturbacji wpływających na globalny system finansowy był sektor bankowy. Omawiając przebieg wydarzeń w owym sektorze należy wymienić dwie strony, których wzajemne korelacje pogłębiały kryzys – System Rezerwy Federalnej oraz banki komercyjne. Friedman (2002) gruntownie przeanalizował błędy popełnione przez Fed w czasie kryzysu, które doprowadziły do kryzysu bankowego. Pierwszym błędem, który popełnił System Rezerwy Federalnej było doprowadzenie do spadku podaży pieniądza w obiegu o 3% pomiędzy sierpniem 1929 roku a październikiem 1930 roku. W następnym etapie doszło do problemów banków z płynnością finansową.

W listopadzie 1930 coraz więcej banków upadało, co wywarło nacisk na klientach, aby wypłacać swoje depozyty. To powodowało kolejne fale bankructw, a kluczowym momentem okazał się upadek Banku Stanów Zjednoczonych. Mimo że nie był to bank centralny, posiadał on depozyty o wartości ok. 200 mln USD i wywierał duży wpływ na cały system bankowy. Co do zasady w przypadku niewypłacalności banków komercyjnych bank centralny jako pożyczkodawca ostatniej instancji winien jest obniżać stopę procentową po której dokonuje pożyczek. Jak wskazuje Friedman (2002) FED w 1931 roku podniósł stopę dyskontową do najwyższego poziomu w czasie swojej działalności. Przyniosło to kolejne problemy z płynnością finansową a zaufanie do banków jako wiarygodnych instytucji coraz bardziej spadało.

W okresie 1931-1932 liczba działających banków spadła o 10%, a depozyty przechowywane w bankach o 15%. W roku 1932 FED zareagował skupując obligacje rządowe o wartości 1 mld USD. Jednak był to instrument, który tylko nieco ożywił koniunkturę oraz wspomógł działalność instytucji finansowych. Kolejno po sobie upadały banki a w 1933 roku doszło do tzw. ”Bankowych Wakacji”. Banki były zamknięte przez tydzień, aby nikt nie mógł wypłacać depozytów. Celem była ochrona rezerw banków komercyjnych, aby nie zbankrutowały. W sumie w okresie 1929-1933 upadło ok. 50% banków, a wartość depozytów, które nie zostały odzyskane przez klientów to 30 mld USD (Kaliński, 2008).

Program New Deal. Co to było?

W okresie Wielkiego Kryzysu rządy wielu państw zaczęły mieć problemy z równowagą budżetową (Kaliński, 2008). Spadek wartości produkcji oraz sprzedaży towarów znacząco zmniejszył dochody budżetowe rządów z tytułu podatków. Państwa, aby nie generować nadmiernego deficytu w budżecie musiały ograniczyć wydatki m.in. na cele socjalne, obronne czy oświatę. W ten sposób w czasie recesji nie były w stanie chronić swoich obywateli. Skutkiem było jeszcze większe ograniczenie produkcji, sprzedaży oraz wspomniana już deflacja. Jak powszechnie wiadomo ekspansywna polityka fiskalna w określonym zakresie stymuluje wzrost cen. Jedną z bardziej kluczowych dat w czasie Wielkiego Kryzysu był 4 marca 1933 r. Wówczas prezydentem został Franklin Delano Roosevelt.

Prezydent ten wraz z zespołem swoich doradców opracował program pod nazwą New Deal, który zakładał rozsądne wychodzenie z kryzysu gospodarczego. Program New Deal w zasadzie pierwszy raz w historii gospodarczej Stanów Zjednoczonych zakładał inicjowany na szeroką skalę interwencjonizm państwowy. Niezależnie od poglądów w aspekcie kierowania polityką gospodarczą należy stwierdzić, że wówczas interwencjonizm państwowy pozwolił wyjść z głębokiej stagnacji gospodarczej USA oraz całego świata.

Opisując działania New Deal należy je rozpatrzeć w sześciu obszarach (Kaliński, 2008):

1. Sektor bankowy oraz walutowy. Pierwsza ustawa jaką wprowadzono nazywała się Gold Reserve Act. Zgodnie z nią zniesiono standard złota, czyli zlikwidowano system waluty złotej. Banki od tej chwili nie mogły używać złota w transakcjach oraz wymieniać dolarów na złoto swoim klientom. Ponadto osoby posiadające złoto winne były przekazać je do Systemu Rezerwy Federalnej. Rozpoczął się także skup złota od producentów oraz osób z zagranicy po rosnących cenach. W wyniku tej ustawy doszło do kilku ważnych skutków: ożywienie eksportu w wyniku dewaluacji dolara, wzrostu rezerwy złota oraz wzrostu podaży pieniądza, co nakręciło popyt krajowy. Na podstawie Emergency Banking Relief Act ulepszono funkcjonowanie FED-u, zaktywizowano płynne finansowo instytucje finansowe oraz ubezpieczono depozyty bankowe. Nad ostatnim działaniem piecze sprawowała Federalna Korporacja Ubezpieczenia Wkładów, która gwarantowała klientom zwrot do 5 tys. USD w przypadku niewypłacalności instytucji finansowej.

2. Przemysł. Aby zdynamizować produkcję przemysłową utworzono Administrację ds. Ubezpieczenia. Instytucja ta wspierała produkcję przemysłową, zwalczała bezrobocie i nakłaniała do przestrzegania uczciwej konkurencji, ochrony konsumentów, pracodawców oraz pracowników.

3. Rolnictwo. W celu zwalczenia kryzysu w rolnictwie powołano instytucję Agriculture Adjustment Administration (AAA). Miała ona za zadanie wpływać na wzrost cen poprzez nakazywanie rolnikom ograniczenie zasiewów oraz dotowanie produkcji zbóż. Rząd natomiast wprowadził specjalne pożyczki dla rolników, które były zastawione kukurydzą, pszenicą oraz bawełną. Działania AAA oraz rządu spowodowały wzrost cen artykułów rolnych, a tym samym dochodów rolników, które w 1937 r. były na poziomie porównywalnym do dochodów przed kryzysem.

4. Polityka społeczna. W zarządzaniu polityką społeczną istotna była przede wszystkim ustawa pod nazwą Social Security Act. W wyniku jej zapisów osoby powyżej 65 roku życia, osoby starsze oraz dzieci, które nie miały źródeł utrzymania otrzymywały renty od państwa. Ponadto bezrobotni otrzymywali zasiłki a pracownicy w głównych sektorach gospodarki mieli zapewnione emerytury.

5. Roboty publiczne. Specjalnie powołana Administracja Robót Publicznych przeznaczyła 3,3 mld USD na zatrudnienie pracowników przy budowie szkół, boisk, lotnisk, dróg oraz szpitali. Z tej inicjatywy skorzystało 4 mln obywateli. Ponadto do pracy aktywizowano studentów oraz uczniów. Otrzymywali oni pensję w wysokości 30 dol. za miesiąc. Pracowali w Cywilnym Korpusie Ochrony Przyrody. 6. Zlikwidowanie prohibicji. W 1933 roku zlikwidowano prohibicję. Mimo, że konsumpcja alkoholu spadła o 50% to zarządzanie administracyjne związanie z utrzymywaniem prohibicji było zbyt kosztowne. Ponadto zakaz spożywania alkoholu był nieprzestrzegany przez tzw. przestępcze podziemie.

Podsumowując program New Deal pobudził aktywność gospodarczą, innymi słowy zdynamizowała się produkcja przemysłowa, spadło bezrobocie, ustabilizował się sektor bankowy oraz rolny. Ponadto wzrosły stawki płac oraz stopa życiowa ludności amerykańskiej. W związku z powyższym odbudowały się gospodarki europejskie, azjatyckie oraz południowo-amerykańskie. Światowe odbicie gospodarcze nastąpiło rok po wdrożeniu programu New Deal, a więc w 1934 roku. Oczywiście gospodarki krajowe realizowały również swoje programy odbudowy gospodarczej, jednakże Stany Zjednoczone, podobnie jak dziś muszę być stabilne, ponieważ dolar, jak i cały system gospodarczy USA jest istotny dla funkcjonowania globalnego systemu gospodarczego.

Przyczyny światowego kryzysu finansowego w latach 2007-2009 [ANALIZA]

Wszelkie prawa do treści zastrzeżone.

Gabriel Chrostowski

Analityk makroekonomiczny, w wolnych chwilach uprawiający piłkę nożną oraz biegi krótko- i długodystansowe

Polecane artykuły

Back to top button

Adblock Detected

Please consider supporting us by disabling your ad blocker