Gospodarka

Nierówności są w złym stanie! Potrzebna jest redystrybucja i predystrybucja

Nierówności majątkowe, dochodowe, ekologiczne, a także dotyczące płci są od lat tematem debaty publicznej. Problem w tym, że debata ta w wielu krajach nie ma odzwierciedlenia w implementowaniu skutecznych instrumentów polityki gospodarczej, które zapobiegłyby narastaniu nierówności i stworzyłyby nasz świat bardziej inkluzywnym. Dzisiejsze dysproporcje są mniej więcej takie same jak na początku XX wieku, a perspektywy są niepokojące, gdyż na obecnym polikryzysie najwięcej tracą najubożsi. Gdzie nierówności są największe? Jak je zwalczać? Które instrumenty polityki publicznej wykorzystać? Odpowiadamy na te ważne pytania w niniejszym tekście. 

Globalne nierówności majątkowe i dochodowe

Podstawowe miary, jakimi posługujemy się przy analizie nierówności to bogactwo i dochód. Zarówno dla pierwszej, jak i drugiej miary dysproporcje są ogromne. Biedniejsza połowa światowej populacji posiada 2900 euro na osobę dorosłą w parytecie siły nabywczej, podczas gdy 10 procent najbogatszych posiada 550,9 tys. euro w PSN, czyli 190 razy więcej (IMF, 2022). To oznacza, że najbogatsze 10 procent globalnego społeczeństwa przechwytuje 76 procent bogactwa, natomiast dolne 50 procent zaledwie 2 procent. Podobnie jest pod względem dochodów: 10 procent najbogatszych gromadzi 52 procent wszystkich dochodów, natomiast biedniejsza połowa otrzymuje tylko 8,5 procent.

Poniższy wykres opracowany przez autorów World Incequality Report 2022 przedstawia nierówności dochodowe według regionów. Nierówności są znacznie zróżnicowane między najrówniejszymi regionami jak Europa i najbardziej nierównymi jak MENA (Bliski Wschód i Afryka Północna, ang. Middle East and North Africa). W Europie udział najbogatszych 10 procent w dochodzie wynosi ok. 36 procent, natomiast w MENA aż 58 procent. Wysokie nierówności panują również w Ameryce Południowej, gdzie najbogatsze 10 procent zgarnia 55 procent całkowitych dochodów, podobnie jak w Afryce Subsaharyjskiej.

Źródło: World Inequality Report 2022

Jeszcze większe nierówności ujawniają się w przypadku majątku, gdzie brane są pod uwagę aktywa finansowe (np. akcje lub obligacje) i aktywa niefinansowe (np. mieszkania, grunty, samochody). Najbardziej nierówny rozkład bogactwa – podobne jak przy dochodzie – można zaobserwować w Ameryce Łacińskiej oraz na Bliskim Wschodzie i w Afryce Północnej (MENA), gdzie najbogatsze 10 procent zgarnia blisko 80 procent bogactwa. Najbardziej redystrybucyjnym regionem jest Europa, gdzie najbogatsi posiadają „tylko” 60 procent bogactwa.

Źródło: World Inequality Report 2022

Czy istnieje zależność między poziomem rozwoju kraju a nierównościami? Trudno stwierdzić. Patrząc na poniższą mapkę, na pierwszy rzut oka widać podział na bogatą i równą północ oraz biedne i nierówne południe. Z drugiej strony, wśród krajów o wysokich dochodach, niektóre są bardzo nierówne (USA), a inne charakteryzują się stosunkowo wysoką równością w efekcie realizowanej polityki zgodnie z duchem solidaryzmu społecznego (Szwecja). Tak samo jest wśród krajów o niskich i średnich dochodach. Brazylia i Indie wykazują skrajnie wysokie nierówności, Chiny także wysokie, aczkolwiek nieco niższe, niż dwa wyżej wymienione kraje, podczas gdy w Urugwaju czy w Malezji nierówności są stosunkowo niskie.

Źródło: World Inequality Report 2022

Stosunek średnich dochodów górnych 10 procent do średnich dochodów dolnych 50 procent wzrósł z 18 w 1820 r. do 38 w 2020 r., co pokazuje, iż w ciągu ostatnich dwóch stuleci nierówności dochodowe silnie wzrosły. W okresie 1820-2020 do czynienia mieliśmy z dwoma fazami dynamicznie narastających nierówności. Pierwsza faza miała miejsce w latach 1820-1900, kiedy w Europie doszło do rewolucji przemysłowej i rozpoczął się proces kolonializmu zwany wyścigiem o Afrykę, druga zaś po II wojnie światowej od 1960 r. do 1980 r., kiedy wskaźnik nierówności dochodowych wyniósł aż 53 (najwyższy poziom w historii). Przez kolejne trzy dekady nierówności utrzymywały się na stabilnym poziomie, by dynamicznie spaść w latach 2008-2020. Wiemy jednak, że kryzys związany z COVID-19 zwiększył ubóstwo i podwyższył nierówności na świecie. Na przykład w Stanach Zjednoczonych w latach 2019-2021 realne dochody 99 procent społeczeństwa wzrosły tylko o 4,1 procent, podczas gdy 1 procent najbogatszych odnotowało wzrost o 46,6 procent (E. Saez, 2023). Wzrost nierówności spowodowany był przez wyższe zrealizowane zyski kapitałowe (np. zyski z akcji i obligacji), które napędzane były wzrostem cen aktywów, a zwłaszcza akcji spółek notowanych na giełdzie w latach 2020-2021. Jednocześnie z raportu Banku Światowego nt. perspektywy wzrostu wynika, że najbiedniejsze regiony są najbardziej dotknięte obecnym polikryzysem, co sprawia, że pogrążą się w jeszcze większym kryzysie ubóstwa.

Źródło: World Inequality Report 2022

Obecnie najbiedniejsza połowa ludzi przejmuje ok. połowę części dochodu z 1820 roku, podczas gdy udział najbogatszych 10 procent wzrósł, a udział środkowych 40 procent (od 50 procent do 90 procent najbogatszych) utrzymał się na stosunkowo podobnym poziomie. Co więcej, dolne 50 procent tylko nieznacznie skorzystało na silnym i trwałym wzroście gospodarczym, które odnotowało wiele krajów o niskim i średnim poziomie rozwoju w latach 1990-2020.

Źródło: World Inequality Report 2022

Zobacz także: Kolonializm odpowiada za zacofanie Afryki i globalne nierówności? Prawda leży pośrodku

Globalne nierówności w zakresie ekologii i płci

W raporcie The World Inequality Report pojawiły się przełomowe szacunki dotyczące nierówności płci pod względem zarobków. Udział kobiet w całkowitych dochodach wzrósł z 30,6 procent w 1990 r. do 34,7 procent w latach 2015-2020. Mimo zmniejszenia dysproporcji dochodów pomiędzy płciami nierówności pozostają wciąż bardzo wysokie. Zważywszy, że równość płci zostałaby osiągnięta z udziałem kobiet w dochodach na poziomie 50 procent, można stwierdzić, że droga do realizacji tego celu jest bardzo długa, biorąc pod uwagę powolny trend z ostatnich dekad.

W niektórych regionach jak Chiny, udział kobiet w dochodach spadł, natomiast na Bliskim Wschodzie i w Afryce Północnej (MENA) utrzymał się na podobnym poziomie. W Europie tempo wzrostu udziału kobiet w dochodach było najszybsze: z nieco ponad 30 procent w 1990 r. do blisko 40 procent w 2020 r.

Źródło: World Inequality Report

Dla przeciwdziałania zmianie klimatu i rozwoju zielonej gospodarki kluczowe znaczenie odgrywa także zmniejszenie nierówności w zakresie emisji dwutlenku węgla. Najbogatsze 1 procent odpowiada za 17 procent globalnych emisji CO2, podczas gdy najbiedniejsze 50 procent zaledwie za 12 procent. Górne 10 procent emituje blisko połowę (48 procent) CO2 na świecie.

Źródło: IMF 2023 i World Inequality Database

Jak zwalczać nierówności? O predystrybucji i redystrybucji

Nierówności były, są i będą, a stworzenie równego społeczeństwa opartego na etatyzmie jest po pierwsze utopijne, po drugie zaś niepożądane, gdyż wiąże się najpewniej z centralnym planowaniem, który w większości przypadkach – jak pokazuje doświadczenie państw bloku wschodniego – jest nieefektywnym i defetystycznym systemem. Celem nie jest więc stworzenie systemu społeczno-gospodarczego charakteryzującego się równym podziałem bogactwa i dochodu, a stopniowe zmniejszanie nierówności aż do osiągnięcia stosunkowo wysokiej stopy dobrobytu (w ujęciu absolutnym, jak i względnym w stosunku do najbogatszych) przez biedniejszą część społeczeństwa, opierając się na solidaryzmie społecznym oraz wykorzystując narzędzia polityki redystrybucyjnej i predystrybucyjnej. W sprawie nierówności można zrobić wiele, a wdrożenie konkretnych rozwiązań nie napotyka barier związanych z brakiem rozwiązań, a raczej związanych z wyborem politycznym.

Zatem polityka publiczna musi skupić się na redystrybucji (dochód do dyspozycji po opodatkowaniu i transferach socjalnych), jak i predystrybucji (dochód przed opodatkowaniem i płatnościami transferowymi). Do redystrybucyjnych narzędzi polityki publicznej należy interwencja poprzez transfery socjalne i podatki (im system podatkowy bardziej progresywny, a transfery do najuboższych większe, tym polityka publiczna bardziej redystrybucyjna), do predystrybucyjnych narzędzi należy zaś m.in. wspieranie edukacji, która wyrównuje szanse na starcie i aktywna polityka na rynku pracy zwiększająca aktywność zawodową w społeczeństwie. Warto mieć na uwadzę, że jedną z determinant nierówności są zdarzenia losowe (niepełnosprawność, choroba, bezrobocie) i naturalne procesy życiowe (starzenie się), na które państwo powinno reagować.

D. Amaglobeli i C. Thevenot (2022) opracowali zestaw instrumentów polityki gospodarczej na rzecz zwalczania nierówności na wszystkich frontach. Politykę predystrybucyjną można podzielić na pięć segmentów: 1) szkolnictwo wyższe, 2) edukacja, 3) usługi zdrowotne, 4) podstawowa infrastruktura, 5) aktywna polityka rynku pracy. Polityka redystrybucyjna wymaga natomiast następujących zestawów instrumentów: 1) opodatkowanie spadków, 2) progresywny system podatkowy, 3) podatki pośrednie, 4) pomoc społeczna i 5) ubezpieczenie społeczne. W każdym z segmentów polityki predystrybucyjnej i redystrybucyjnej państwo może implementować instrumenty, które okażą się skuteczne w zwalczaniu nierówności.

Źródło: IMF, 2022

Po pierwsze, kraje powinny więcej inwestować w kluczowe sektory życia społecznego jak edukacja, ochrona zdrowia i ochrona socjalna, a finansowanie tych wydatków może odbywać się poprzez zwiększenie progresji w systemie podatkowym. Poniższy wykres pokazuje, że im większe wydatki na edukację, ochronę zdrowia i ochronę socjalną i im bardziej progresywny (redystrybucyjny) system podatkowy, tym większe sukcesy w zwalczaniu nierówności. Polityka fiskalna jest więc kluczowa.

Źródło: IMF, 2022

Wydatki publiczne są w stanie częściowo zrekompensować dysproporcje między biednymi i bogatymi gospodarstwami domowymi będące efektem zjawisk losowych. Jak piszą D. Amaglobeli i C. Thevenot:

Osiąga się to poprzez działania na rzecz zapewnienia dostępu do podstawowej infrastruktury publicznej, takiej jak czysta woda i urządzenia sanitarne; podstawowe usługi zdrowotne; oraz inwestycje społeczne – na przykład w edukację. Polityki te mogą zwiększyć mobilność międzypokoleniową, a także, ułatwiając tworzenie kapitału ludzkiego, mogą przyspieszyć długoterminowy wzrost, zwłaszcza poprzez podniesienie poziomu edukacji wśród dzieci ze środowisk defaworyzowanych. Wydatki publiczne na podstawowe usługi mogą stanowić priorytet w przypadku dużych różnic w dostępie. Należy jednak dokładnie ocenić rodzaj wydatków, biorąc pod uwagę specyfikę danego kraju.

Predystrybucja odbywać się może także poprzez aktywną politykę na rynku pracy, np. publiczne służby zatrudnienia wspierające bezrobotnych w znalezieniu pracy, szkolenia zawodowe osób najbardziej wykluczonych z rynku pracy (między innymi osoby w wieku powyżej 50 roku życia, w przypadku których istnieje wiele rozwiązań przedstawionych przez naszą redakcję w ostatnim raporcie nt. systemu emerytalnego) finansowane z budżetu państwa i reformy rynku pracy ograniczające umowy śmieciowe, które zmniejszają bezpieczeństwo zatrudnienia i pogarszają perspektywy sytuacji materialnej przyszłych emerytów. Inne narzędzia polityki predystrybucyjnej to ulgi podatkowe dla rodzin o niskich dochodach oraz rozszerzenie i zwiększenie przystępności cenowej opieki instytucjonalnej nad dziećmi. Stworzyłoby to zachęty do zwiększenia aktywności zawodowej, zwłaszcza wśród kobiet, co finalnie mogłoby zmniejszyć nierówności płciowe w zakresie dochodów.

Nierówności w dochodach ograniczać może zwłaszcza polityka redystrybucyjna. Jak wskazują D. Amaglobeli i C. Thevenot (2022) podatki bezpośrednie i transfery socjalne łącznie zmniejszają nierówności o ponad jedną trzecią w gospodarkach rozwiniętych. Redystrybucja ta odbywa się poprzez zwiększanie progresywności systemu podatkowego i transfery socjalne, jak pomoc społeczna dla najuboższych, ubezpieczenie od bezrobocia i emerytury. Warto pamiętać, że o skuteczności polityki redystrybucyjnej w zwalczaniu nierówności niekoniecznie przesądza poziom wydatków publicznych, a objęcie nimi najsłabszych grup oraz adekwatność świadczeń. W nawiązaniu do Polski, automatycznie nasuwa się kwestia świadczenia „Rodzina 500+” skierowanego do wszystkich niezależnie od dochodu. Jest to z pewnością temat na szeroką dyskusję. Ogólnie rzecz biorąc, zwiększenie progresji opodatkowania (wyższe krańcowe stopy podatkowe dla najbogatszych) i realizacja skutecznej polityki społecznej razem z aktywną polityką na rynku pracy to działania polityki pre- i redystrybucyjnej, które mają ogromny potencjał na obniżenie nierówności, zwłaszcza w krajach, gdzie wykorzystanie tych instrumentów jest na niskim stopniu zaawansowania.

System emerytalny w Polsce wymaga naprawy [RAPORT OG]

 

Wszelkie prawa do treści zastrzeżone.

Gabriel Chrostowski

Analityk makroekonomiczny, w wolnych chwilach uprawiający piłkę nożną oraz biegi krótko- i długodystansowe

Polecane artykuły

Back to top button

Adblock Detected

Please consider supporting us by disabling your ad blocker