Mija rok od rosyjskiej agresji. Ukraina przeżywa kryzys humanitarny, a PKB spadł o 30%

Gabriel Chrostowski 23 lutego, 2023

7 minut temu

Mija rok od rosyjskiej inwazji na Ukrainę. Duch nadziei i zwycięstwa ukraińskiego społeczeństwa oraz wola walki i wysokie morale żołnierzy chronią nas przed barbarzyńskim imperializmem Putina. Niestety cena, jaką płaci za to Ukraina, jest najwyższa z możliwych. Wojna bowiem pozbawiła życia tysiące istnień ludzkich, w tym cywilów. Wojna doprowadziła także do ogromnych strat gospodarczych. Jaki jest stan gospodarki Ukrainy po roku od wybuchu wojny?

Inflacja jest rekordowo wysoka, ale zacznie spadać w tym roku

Średnioroczna inflacja CPI w Ukrainie wyniosła 26,6% r/r na koniec 2022 roku. Presja inflacyjna okazała się niższa od oczekiwań, gdyż jeszcze w połowie ub. roku NBU (National Bank of Ukraine) przewidywał, że inflacja wzrośnie w okolice 30%. Co jest główną przyczyną inflacji? Oczywiście wszystko, co związane z konsekwencjami pełnoskalowej wojny na terenie kraju: zniszczenie zakładów produkcyjnych, zerwane łańcuchy dostaw, mniejsza podaż dóbr i usług, w tym szczególnie rolnych (wiele gruntów rolnych został zdewastowanych), niedobory energii elektrycznej i wzrost kosztów prowadzenia działalności gospodarczej, które zostały przerzucone na konsumentów.

Rys. 1. Wzrost inflacji CPI (%) i główna stopa procentowa NBU (%)

W 2022 r. najsilniej wzrosły ceny żywności i ceny paliw, których dynamika inflacji wyniosła ok. 35%. Wszystkie podstawowe artykuły żywnościowe drożeją. Ceny chleba i pieczywa wzrosły o 36,6%, ryb o 40,7%, natomiast warzyw niemal dwukrotnie o 84,8%, co wynika z rosyjskiej okupacji obwodu chersońskiego, który jest centrum produkcyjnym warzyw. Wzrost cen paliw o 66,2% doprowadził do wzrostu kosztów transportu o ponad 40%.

Rys. 2. Wzrost komponentów inflacji CPI (%) i dekompozycja inflacji żywności (p. proc.)

Narodowy Bank Ukrainy (NBU) przewiduje, że inflacja w 2023 r. obniży się do 18,7%, co jest efektem utrzymania się restrykcyjnych warunków monetarnych (NBU utrzymał stopę procentową w styczniu na poziomie 25%), słabnięcia szoków podażowych na światowych rynkach i rekordowo słabego popytu konsumpcyjnego. Jednocześnie w średnim terminie analitycy banku centralnego oczekują ustabilizowania się inflacji na poziomie 10,4% w 2024 r. i 6,7% w 2025 r. Wpływ na to będzie mieć odbudowa logistyki, zwiększenie zbiorów i dostosowanie się kraju do warunków wojennych przez zwiększenie bezpieczeństwa narodowego. Oczywiście, wszelkie tego typu predykcje z jasnego powodu obarczone są ogromnym ryzykiem. Ekonomiści NBU założyli, że od początku 2024 r. zagrożenie bezpieczeństwa społeczeństwa znacząco spadnie, porty morskie zostaną całkowicie odblokowane, premia inwestorów za ryzyko państwowe obniży się, a migranci powrócą na Ukrainę.

Gospodarka skurczyła się o ponad 30%

Według szacunków NBU gospodarka Ukrainy w 2022 r. skurczyła się o 30,3%. To nieco mniej, niż prognozował Bank Światowy w Regional Economic Update Fall 2022, gdzie wskazywał na spadek PKB o 35%. Wysoki poziom recesji odzwierciedla wojenne reperkusje, czyli ograniczenie działalności gospodarczej, spadek zdolności produkcyjnych, zniszczenie gruntów rolnych i infrastruktury rolnej (ok. 15% infrastruktury mogło zostać zniszczone), zmniejszenie podaży siły roboczej i zakłócenia w łańcuchach dostaw przez blokady portów. Poniższy wykres (lewy panel) przedstawia tempo wzrostu PKB według poszczególnych komponentów: konsumpcja, inwestycje, zapasy i eksport netto. Wszystkie z tych składowych PKB charakteryzowały się ujemną dynamiką w 2022 r., zwłaszcza konsumpcja, która odpowiada za połowę spadku PKB. Prawy panel przedstawia wykres pokazujący lukę PKB (różnica między faktycznym PKB a potencjalnym). Luka ta wyniosła w ubiegłym roku ponad 12%, co oznacza, że gospodarka rozwijała się dużo poniżej swojego potencjału. Kolejne lata zwiastują nieznaczną poprawę w tej kwestii.

Rys. 3. Dekompozycja wzrostu realnego PKB (p. proc.) i luka PKB (%)

Oczekuje się, że PKB w 2023 r. spadnie o 0,3%, by w następnych latach wzrosnąć o 4,1% w 2024 r. i 6,4% w 2025 r. Powrót do stanu gospodarki sprzed wojny będzie trwał latami. Zakładając bardzo optymistyczny scenariusz wzrostu gospodarczego na poziomie 5% w najbliższych latach, realny PKB dopiero w 2030 r. osiągnie wielkość z 2021 r.

Biznes zmaga się z potężnymi problemami infrastrukturalnymi. Blisko 80% przedsiębiorstw ankietowanych przez IER (The Institute for Economic Research and Policy Consulting) wskazuje na problemy związane z przerwami w dostawach energii, wody i ciepła. W prowadzeniu działalności barierę stanowi również drastyczny wzrost cen surowców, materiałów i towarów (60% ankietowanych), brak bezpieczeństwa pracowników (50%), trudności logistyczne (35%) i spadek popytu na dobra i usługi (30%). Gospodarka i biznes na Ukrainie starają się dostosować do warunków wojennych. Z badanie EBA (Europejskie Stowarzyszenie Biznesu) wynika, że 86% firm instaluje generatory, 66% dokonało zmniejszenia wymiaru pracy, natomiast 40% ograniczyło wielkość produkcji, aby zmniejszyć koszty. Z szacunków NBU wynika, że produkcja wyrobów metalurgicznych spadła z ok. 60 tys. ton dziennie przed wybuchem wojny do ok. 20 tys. ton dziennie obecnie, czyli 3-krotnie.

Zobacz także: Jakie są perspektywy gospodarcze dla Rosji? [RAPORT OG]

Ukrainę czeka ogromny spadek wydajności

Wojna doprowadziła do śmierci tysięcy cywilów i żołnierzy na wojnie, co wiąże się z utratą kapitału ludzkiego. Według szacunków ukraińskiej organizacji pozarządowej ZMINA od początku rosyjskiej inwazji śmierć poniosło 16 502 cywilów na terenie Ukrainy. Powszechnie wiadomo, że Rosja nie oszczędza infrastruktury cywilnej, w tym szkół, co oznacza ogromne straty w nauce wynikające najpierw z pandemii, a teraz z wojny. Do tego dochodzi masowa emigracja: tylko do końca września kraj opuściła jedna trzecia 44-milionowej populacji. Deprecjacja kapitału ludzkiego, zniszczenie aktywów trwałych, infrastruktury (wg stanu na grudzień 2022 r. łączne bezpośrednie udokumentowane straty w infrastrukturze Ukrainy w wyniku inwazji Rosji szacowane są na 137,8 mld USD), spadek inwestycji krajowych i zagranicznych oraz ucieczka kapitału do mniej użytecznych gospodarczo sektorów jak przemysł militarny oznaczają silny spadek produktywności.

Szacunkowy wpływ wojny zewnętrznej na produktywność pracy w krajach EMDE (do których zaliczana jest Ukraina) to blisko 15% po trzech latach od wybuchu wojny (chodzi oczywiście o spadek wskaźnika). Nieco mniej dotknięty jest TFP (total factor productivity), który mierzy wydajność czynników produkcji, gdzie spadek wydajności po 3 latach wynosi ok. 10%.

Rys. 4. Spadek produktywności pracy i TFP w kraju znajdującym się w wojnie (%)

Źródło: World Bank (2022). Regional Economic Update Fall 2022

Ukraina pogrążona jest w głębokim kryzysie humanitarnym

Ubóstwo i koszty społeczne wynikające z wojny są ogromne. Jesienią 2022 r. Bank Światowy wskazywał, że udział ludności żyjącej poniżej krajowej granicy ubóstwa może wzrosnąć z 18% w 2021 r. do blisko 60% na koniec 2022 r. Na podstawie globalnej granicy (6,85 USD dziennie, PPP 2017), stopa ubóstwa wzrosła z 5,5% przed wybuchem wojny do 25% obecnie z wysokim ryzykiem wzrostu w przypadku eskalacji działań wojennych.

Rys. 5. Stopa ubóstwa i poziom PKB per capita w Ukrainie

Według danych NBU stopa bezrobocia osiągnęła w 2022 r. poziom 35%. Eksperci branżowi podają jednak bardziej pesymistyczne dane dotyczące rynku pracy. Według ich szacunków bezrobocie jest na poziomie 40%. Z sondażu przeprowadzonego przez grupę „Rating” wynika, że aż 39% Ukraińców straciło pracę od początku rosyjskiej agresji. Jednocześnie wielu pracowników, którzy nie zostali zwolnieni, otrzymuje niższe pensje w wyniku pogorszenia się sytuacji finansowej przedsiębiorstw i związanym z tym skracaniem wymiaru pracy i cięciem kosztów. Rząd próbuje wspierać gospodarstwa domowe w obliczu pogarszającej się sytuacji materialnej. W październiku doszło do nieznacznej podwyżki płacy minimalnej z 6,5 tys. hrywien (ok. 178 USD) do 6,7 tys. hrywien (ok. 183 USD). W 2023 r. rząd nie planuje dalszego wzrostu płacy minimalnej, aczkolwiek prognozuje wzrost przeciętnych wynagrodzeń z 14,6 tys. hrywien (ok. 435 USD) w styczniu 2022 r. do 18,5 tys. hrywien (ok. 550 USD) w 2023 r.

Dotacje z USA i wzrost eksportu obniżają ryzyko nierównowagi

W pierwszych miesiącach wojny doszło do załamania handlu zagranicznego Ukrainy pod wpływem blokad ukraińskich portów nad Morzem Azowskim i Czarnym. Oba porty odpowiadały za 70% wymiany handlowej z zagranicą. W efekcie wartość eksportu spadła o ok. 50%, a importu o ok. 70% w marcu ub. roku w stosunku do analogicznego miesiąca rok wcześniej. Z miesiąca na miesiąc sytuacja w handlu zagranicznym ulegała poprawie. Eksport wzrósł z nieco ponad 2 mld USD w marcu do ok. 4 mld pod koniec roku. Ożywienie wymiany handlowej nastąpiło, dzięki częściowym odblokowaniom portów czarnomorskich (tylko dla towarów rolnych) w ramach tzw. korytarza zbożowego. Ukraina, Turcja i ONZ podpisały 22 lipca ub. roku porozumienie, które to umożliwiło.

Rys. 6. Eksport dóbr w Ukrainie

Wzrost eksportu żywności w połączeniu z dużą wypłatą dotacji USA na koniec roku (1,5 mld USD) pozwoliły uzyskać niewielką nadwyżkę na rachunku bieżącym w wysokości 0,183 mld USD.

Rys. 7. Bilans rachunku obrotów bieżących (mld USD) i miesięczna zmiana eksportu i importu dóbr w listopadzie (mln USD)

Rząd wspiera biznes

Głównym priorytetem polityki gospodarczej rządu jest wsparcie sektora biznesowego. Rząd wprowadził program niskooprocentowanych pożyczek: między 5 a 9% wobec stopy procentowej NBU sięgającej 25%. Liczba podpisanych umów kredytowych w październiku ub. r. wynosiła 13,5 tys. na kwotę 54 mld hrywien (ok. 1,5 mld USD). Dodatkowo państwo wspiera przedsiębiorstwa chcące dokonać realokacji swojej działalności z terenów objętych wojną do bezpiecznych regionów.

Pomoc międzynarodowa wspiera budżet państwa i system finansowy

Ukraina osiągnęła ogromny sukces finansowy, ponieważ mimo wojny i załamania gospodarczego system bankowy jest relatywnie stabilny i charakteryzuje się wysoką płynnością (NBU, 2022). Niektóre wskaźniki płynności osiągnęły nawet rekordowy poziom, dzięki zaufaniu deponentów i przelewom rządowym na rachunki w bankach. Ryzykiem dla sektora bankowego pozostaje jednak pogorszenie portfela kredytowego. Około 20% portfela stanowią bowiem kredyty zagrożone. Dotyczy to zarówno przedsiębiorstw, jak i gospodarstw domowych. W wielu przypadkach bieżące dochody gospdorstw domowych i operacyjne przepływy przedsiębiorstw nie pozwalają na terminową obsługę długu.

Rząd nadal wypłaca emerytury i pensje w sektorze publicznym. Hrywna mimo swoje deprecjacji utrzymała rolę głównego środka płatniczego, co oznacza, że konsumenci nie stracili do niej zaufania. Podrzymanie względnej stabilności sektora bankowego, jak i terminowe opłacanie podstawowych potrzeb wydatkowych rządu były możliwe między innymi, dzięki pomocy międzynarodowej (w formie dotacji i pożyczek), która w calym 2022 r. wyniosła 27 mld USD (kwota ta dotyczy tylko pomocy ze strony rządów). Wkład darczyńców takich jak USA, UE i Wielka Brytania stanowił jedną trzecią wydatków publicznych Ukrainy w 2022 roku.

Rys. 8. Dofinansowanie budżetu państwa w 2022 roku (mld USD)

Pomoc zagraniczna była jednak niewystarczająca do zrealizowania wszystkich potrzeb kraju i sfinansowania deficytu. Ukraina zmuszona została do emicji obligacji, głównie skupowanych przez NBU. Według szacunków Ministerstwa Finansów od początku wojny „dodruk” pieniądza wyniósł ok. 18 mld USD. W efekcie dług publiczny w relacji do PKB wzrósł 48,9% w 2021 r. do 65% PKB w 2022 roku (relacja ta odnosi się do PKB przedwojennego, stąd wskaźnik długu może okazać się jeszcze wyższy, ponieważ nominalny PKB spadł w ub. roku).

Dalszy los Ukrainy zależeć będzie od skali pomocy międzynarodowej. Niektóre szacunki wskazują, że łączny koszt obudowy powojennej Ukrainy może wynieść nawet 1 bln USD. Zjednoczenie Zachodu i wzrost pomocy finansowej, militarnej i humanitarnej będzie kluczowy dla gospodarczej i społecznej sytuacji u naszego wschodniego sąsiada.